Klinik dietologiya va nutrisiologiya

14-BOB. QANDLI DIABET VA MODDA ALMASHINUVI BUZLISHI 
BILAN KECHUVCHI KASALLIKLARDA SHIFOBAHSH OVQATLANISH 
Qandli diabetning klinik ko‘rinishlari asoratlari va dietoterapiyasi 
Qandli  diabet  –  bu  moddalar  almashinuvining  buzilishi  natijasida  kelib 
chiquvchi kasallikdir. Hozirgi vaqtda bu eng muhim tibbiy-ijtimoiy muammolardan 
biridir. Jahon statistikasiga ko‘ra, dunyo aholisining 2-3 %i qandli diabetdan aziyat 
chekadi.  Qandli  diabet  kasalligida  me’da  osti  bezi  tomonidan  insulin  gormoninig 
kam  ishlab  chiqarilishi,  qonda  esa  qand  miqdorining  surunkali  yuqori  darajada 
bo‘lishi natijasida, organizm tomonidan qandning etarli darajada o‘zlashtirilmasligi 
kuzatiladi. Qandli diabet bilan bog‘liq bo‘lgan barcha asoratlar ana shu sababli kelib 
chiqadi.  Agar  qandli  diabetga  chalingan  bemor,  o‘z  holatini  boshqarishni  yaxshi 
o‘rganib  olsa  va  qonidagi  qand  miqdorini  doimo  meyorda  ushlab  tursa,  diabet 
kasallikdan o‘ziga xos hayot tarziga aylanadi va ko‘plab asoratlarning oldini olish 
mumkin bo‘ladi.  
“Diabaino”  yunonchadan  tarjima  qilganda  “o‘tib  ketaman”  demakdir. 
Kasallikning  nomlanishi:  qandli  diabet  “qandni  yo‘qotuvchi”  degan  ma’noni 
anglatadi. Kasallikning asosiy simptomi –  qandning siydik bilan chiqib ketishidir. 
Qandli  diabetning  simptomlari  eramizdan  1,5  ming  yil  avval  Qadimgi  Misrda 
“Papirus Ebers” tibbiy traktatida ta’riflab berilgan.  
Qandli  diabet  rivojlanishining  mumkin  bo‘lgan  sabablari  haqida  bir  qancha 
gipotezalar  mavjud.  Kasallikning  mohiyati  qonda  qand  (glyukoza)  miqdorini 
boshqaruvchi  insulin  gormonining  me’da  osti  bezi  tomonidan  etarli  miqdorda 
sekretsiya  qilinmasligidandir.  Insulinning  ta’sirida  qondagi  ortiqcha  glyukoza 
glikogenga  aylanadi  va  jigarda  depolanadi.  Agar  insulinning  miqdori  kam  bo‘lsa, 
tashqaridan  organizmga  tushayotgan  ortiqcha  glyukoza  qayta  ishlanmaydi,  uning 
qondagi  miqdori  ortadi,  shuningdek,  uning  siydik  bilan  ajralishi  boshlanadi.  Bu 
holatda  organizmdagi  hujayralarda  quvvat  etishmovchiligi  yuzaga  keladi.  Sababi, 
butun  organizmdagi  hujayralar  uchun  glyukoza  asosiy  energiya  manbai  bo‘lib 
hisoblanadi, lekin u hujayraga faqat insulin yordamida o‘zlashadi. 
Sog‘lom odamda qonga doimiy ravishda kerakli bo‘lgan insulin miqdori ajralib 
turadi.  Organizmga  ortiqcha  qand  miqdori  tushganda,  me’da  osti  bezi  insulin 
gormoni ishlab chiqarilishini oshiradi, qand kam qabul qilinganda esa, kamaytiradi. 
Shu sababli ham, qandli diabetga chalinmagan odamlarda qondagi glyukoza miqdori 
ma’lum doirada ushlab turiladi va och qoringa taxminan 3,3 – 6,0 mmol/l ni tashkil 
etadi, ovqatlanishdan so‘ng esa 7,8 mmol/l gacha etishi mumkin. 
Bundan tashqari, kasallikning keyingi kechishi  nazoratga olinmasa, qonda va 
siydikda atseton tanachalari paydo bo‘ladi. Keyinchalik keton tanachalari (atseton) 
ketoatsidozga  sabab  bo‘ladi.  Bu  holatni  entsefalopatiya  ya’ni,  hushni  yo‘qotish 
(koma) va hatto o‘limga ham sabab bo‘lishi mumkin. 
Qandli diabetning klassifikatsiyasi. 
Qandli diabetning ikkita asosiy tipi farqlanadi: 
  birinchi tip (insulinga bog‘liq) qandli diabet; 
  ikkinchi tip (insulinga bog‘liq bo‘lmagan) qandli diabet. 

---

214 
 
Birinchi tip qandli diabetda bemor doimiy ravishda insulin qabul qilishi kerak. 
Diabetning bu turi asosan 40 yoshgacha bo‘lgan odamlarda, erta yoshda – bolalarda, 
o‘smirlarda, yoshlarda rivojlanadi. Birinchi tip qandli diabet rivojlanishining asosiy 
sababi  insulin  sinteziga  javobgar  bo‘lgan  hujayralarning  nobud  bo‘lishidir.  Bu 
hujayralar  beta  hujayralar  bo‘lib  ularning  nobud  bo‘lishi  natijasida,  insulin  ishlab 
chiqarilishi  pasayadi,  yoki  umuman  to‘xtaydi.  Hujayralar  nobud  bo‘lishiga  turli 
omillar – autoimmun jarayonlar, virusli infektsiyalar va b. sabab bo‘lishi mumkin.  
Ikkinchi  tip  qandli  diabet  birinchisiga  nisbatan  to‘rt  barobar  ko‘proq  qayd 
qilinadi (80 – 85 % holatlarda). U asosan ortiqcha vaznli va yoshi katta (40 yoshdan 
oshgan)  odamlarda  uchraydi.  Ortiqcha  vaznning  har  20  %i  ikkinchi  tip  qandli 
diabetga chalinish xavfini oshirishi haqida ma’lumotlar bor. Shuni ham aytib o‘tish 
kerakki,  ortiqcha  vaznning  eng  og‘ir  shakliga  ega  bo‘lgan  bemorlarning  hammasi 
ham diabetga chalinavermaydi. 
Odatda,  ikkinchi  tip  qandli  diabet  ancha  engil  kechadi.  Bunda,  kasallikning 
boshida beta hujayralar insulinni odatiy va hatto undan ham ko‘p miqdorda ishlab 
chiqaradi,  lekin  uning  faolligi  keskin  tushib  ketadi.  Buning  sababi,  insulinga 
sezgirligi past bo‘lgan yog‘ to‘qimasi miqdorining ko‘pligidir. Keyinchalik insulin 
ishlab chiqarilishi  ham  kamayadi. Ikkinchi tip diabetda  vazn tashlash  va  me’yorli 
jismoniy yuklamalar qondagi qand miqdorini me’yorga keltirish imkonini beradi. 
Qandli diabetning kelib chiqish sabablari. 
Zamonaviy  izlanishlar  qandli  diabet  rivojlanishiga  olib  keluvchi  bir  qancha 
moyillik omillarini aniqlash imkonini berdi. 
Moyillikning  asosiy  omillaridan  biri  –  bu  nasliylikdir.  Agar  odamning  yaqin 
qarindoshlari  (ota,  ona,  aka-uka,  opa-singil)  da  qandli  diabet  kasalligi  bo‘lsa,  shu 
insonning  o‘zida  ham  diabetga  chalinish  xavfi  yuqori  bo‘ladi.  Qandli  diabetning 
birinchi tipi ona liniyasi bo‘yicha 3-7 %, ota liniyasi bo‘yicha esa, 10 % ehtimollik 
bilan nasldan-naslga o‘tishi haqida ma’lumotlar bor. Agar kasallik otada ham, onada 
ham bo‘lsa, farzandning kasallikka chalinish ehtimoli 70 % gacha etadi.  
Moyillik faktorlari ichida ortiqcha vazn (semirish) ham katta ahamiyatga ega. 
Shu sababli hayot davomida ortiqcha vazn xavfini bilgan holda, odam o‘z vaznini 
nazoratda ushlashi kerak. Shuningdek, alimentar, toksik moddalar va asab zo‘riqish 
ham xavfli omillarga kiradi. 
Ba’zi kasalliklar (pankreatit, me’da osti bezi saratoni, boshqa ichki sekretsiya 
bezlari  kasalliklari)  ta’siri  natijasida,  me’da  osti  bezi  zararlanib,  beta  hujayralar 
nobud  bo‘ladi  va  bu  holatda  qorin  bo‘shlig‘i  organlarining  jarohatini  ham  ta’siri 
bo‘lishi mumkin.  
Insulin  ishlab chiqaruvchi  hujayralarning  nobud bo‘lishiga, qandli diabetning 
rivojlanishiga ba’zi virusli infektsiyalar, masalan, qizamiq, epidemik gepatit, gripp 
va  boshqalar  ham  sabab  bo‘lishi  mumkin.  Bu  infektsiyalar  kasallikni  ishga 
tushiruvchi mexanizm vazifasini bajaradi. Sog‘lom odamda bu kasalliklar diabetga 
sabab  bo‘lmaydi,  lekin  boshqa  omillar,  asosan,  nasliy  faktor  va  ortiqcha  vazn 
bo‘lganda bu kasalliklar diabetga sabab bo‘la oladi. 

---

215 
 
Moyillik omillaridan yana biri surunkali stress holatidir. Bu holatda ham stress 
o‘z  holicha  emas,  balki  nasliy  omil  yoki  ortiqcha  vazn  bilan  birgalikda  diabetga 
sabab bo‘ladi.  
Odamning  yoshi  ulg‘aygan  sari,  unda  qandli  diabet  rivojlanish  xavfi  ortib 
boradi.  Ba’zi  izlanishlar  natijasida  ma’lum  bo‘lishicha,  odamning  yoshi  har  10 
yoshga  oshganda  diabetga  chalinish  xavfi  ikki  barobar  oshar  ekan.  Lekin,  boshqa 
tomondan,  nasliy  faktor  yosh  o‘tgani  sari  o‘z  ahamiyatini  yo‘qotib  boradi. 
Olimlarning  hulosa  qilishicha,  ota-onadan  bittasi  diabet  bilan  kasallangan  bo‘lsa, 
farzandda kasallikka chalinish xavfi 40 yoshdan 55 yoshgacha 30 % ni, 60 yoshdan 
keyin esa 10 % ni tashkil etar ekan.  
Diagnostika. 
Och  qoringa  qonda  glyukoza  kontsentratsiyasining  ortishi  va  siydikda 
glyukozaning  paydo  bo‘lishi  asosiy  diagnostik  belgilar  bo‘lib,  ularning  asosida 
tashxis qo‘yish mumkin. 
Klinik 
namoyon  bo‘lishi, 
glyukozaning  qondagi 
va  siydikdagi 
kontsentratsiyasiga ko‘ra qandli diabet kasalligida uchta bosqich farqlanadi. 
Yongil formadagi diabetda glyukozaning qondagi kontsentratsiyasi 9,99 – 11,1 
mmol/l  dan  oshmaydi,  shu  bilan  birga  qandning  siydik  bilan  ajraladigan  miqdori 
sutkasiga  15  –  20  g  dan  oshmaydi.  Kasallikning  barcha  belgilari  keskin  namoyon 
bo‘lmaydi. 
O‘rta  og‘irlikdagi  qandli  diabetda  och  qoringa  qondagi  glyukoza 
konsentratsiyasi 11,1 – 22,2 mmol/l oralig‘ida bo‘lib, kundalik ratsiondagi qandning 
10  %  dan  ortiq  bo‘lmagan  qismi  siydik  bilan  chiqib  ketadi.  Bu  bosqich  uchun 
moddalar almashinuvining buzilishi, me’da – ichak traktidagi patologik o‘zgarishlar 
xarakterlidir.  
Og‘ir formadagi qandli diabetda qondagi glyukoza konsentratsiyasi 22,2 – 33 
mmol/l  gacha  etishi  mumkin.  Siydik  bilan  ajraladigan  qand  miqdori  sutkalik 
ratsiondagi qandning 10 % idan sezilarli darajada yuqori bo‘ladi. Qandli diabetning 
og‘ir  shakli  uchun  asab  tizimi,  ko‘z  tubi,  yurak,  buyraklar  va  boshqa  a’zolarda 
asoratlarning kelib chiqishi xarakterlidir. 
Qandli diabetning kechki asoratlari. 
Qandli  diabetning  kechki  asoratlariga  turli  a’zo  va  tizimlarni  zararlanishi 
kiradi.  Dastlab,  asosan  mayda  qon  tomirlari  –  kapillyarlar  va  nerv  oxirlari 
zararlanadi, ularni devorlari elastiklik xususiyatini yo‘qotadilar. Ular mo‘rt va nozik, 
oson jarohatlanadigan bo‘lib qoladi. Bunda qon aylanishi buzilib, mahalliy mayda 
qon quyilishlari sodir bo‘ladi. Bunday mikrojarohatlar bo‘lgan joylarda biriktiruvchi 
to‘qima  o‘sib  ketadi.  Mazkur  biriktiruvchi  to‘qima  hisobiga  qon  tomir  devorlari 
qalinlashib, ulardagi oziq moddalarni o‘tkazish xususiyati kamayadi. Qon tomirlar 
va  nervlar  barcha  organlarda  borligini  hisobga  olsak,  qandli  diabetda  butun 
organizm aziyat chekadi. Odatda, birinchi navbatda ko‘z, buyraklar va oyoqlarning 
qon tomir va nervlari zararlanadi.  
Angioretinopatiya  –  ko‘z  qon  tomirlarining  diabetik  zararlanishi.  Uzoq  vaqt 
davomida  qondagi  qand  miqdorining  baland  bo‘lishi  ko‘z  to‘r  pardasida  qon 
aylanishining  buzilishi  va  qon  quyilishiga  sabab  bo‘lishi  mumkin.  Natijada 

---

216 
 
bemorning ko‘rishi yomonlashadi, ba’zan ko‘rlik rivojlanadi. Angioretinopatiyada 
ko‘z tubida qon quyilishlari, yangi hosil bo‘lgan qon tomirlar va boshqa o‘zgarishlar 
ko‘rinadi. 
Oyoq  qon  tomirlarining  diabetik  zararlanishi  ham  qandli  diabetning  tez-tez 
uchrab turuvchi asoratlaridan biri hisoblanadi.  
Qandli  diabet  uzoq  vaqt  davom  etganda  diabetik  tovon  deb  ataluvchi  holat 
yuzaga  kelishi  mumkin.  Bunda  bemorni  tovonda  yaralar  hosil  bo‘lishi,  oyoq 
tirnoqlarining qalinlshuvi va shaklining o‘zgarishi, tirnoq va terining zamburug‘lar 
bilan  zararlanishi,  tovon  sezgirligining  pasayishi,  “chumolilar”  sezgisi  va  boshqa 
o‘zgarishlar, tovon shaklining o‘zgarishi bezovta qiladi. 
Qandli diabetda, odatda, tashqi taassurotlarga sezgirligi pasayadi. Shu sababli, 
terining kichik kesilishi va shu kabi boshqa mikrojarohatlar e’tiborsiz qoladi. Qandli 
diabetga  chalingan  bemorlarning  terisi  yupqa,  quruq  va  oson  jarohatlanadigan 
bo‘ladi.  Kelgusida  bu  mikrojarohatlarga  infektsiya  tushishi  natijasida  uzoq  vaqt 
tuzalmaydigan yaralar, ba’zida gangrena rivojlanishi mumkin. Bu ba’zi katta yoshli 
bemorlarda tovon yoki oyoqning amputatsiya qilinishiga sabab bo‘ladi. 
Diabetik  nefropatiya  –  qandli  diabet  tufayli  buyrak  qon  tomirlarining 
zararlanishi  bo‘lib,  o‘ta  jiddiy  asorat  hisoblanadi.  Diabetik  nefropatiyaning  beshta 
bosqichi  farqlanadi.  Siydikda  mikroalbumin  (kichik  massali  oqsil)  tekshiruvini 
o‘tkazish orqali  dastlabki  uchta bosqichni  aniqlash  mumkin.  Agar  umumiy siydik 
analizida  oqsil  paydo  bo‘lsa,  bu  kasallikning  to‘rtinchi,  qaytmas  bosqichga 
o‘tganligidan  dalolat  beradi.  Keyinchalik  surunkali  buyrak  etishmovchiligi 
rivojlanadi.  Buyrakning  ajratuvchi  funktsiyasining  keskin  kamayishi,  shishlarning 
paydo  bo‘lishi,  arterial  qon  bosimining  ortishi,  qonda  kreatinin  va  mochevina 
miqdorining  ortishi  ushbu  kasallikning  asosiy  belgilari  hisoblanadi.  Qondagi 
glyukoza  miqdorini  maksimal  tarzda  meyorga  yaqin  ushlab  turish  orqali  diabetik 
nefropatiyaning  oldini  olishga,  yoki  paydo  bo‘lgan  asoratni  keyingi  rivojlanishini 
to‘xtatishga erishish mumkin. 
Ateroskleroz va qandli diabet ikkita o‘zaro bog‘liq kasallik hisoblanadi. Qandli 
diabetda ateroskleroz juda tez rivojlanadi. Shu sababli, qandli diabet bilan og‘rigan 
bemorlarda  miokard  infarkti  boshqalarga  nisbatan  ko‘proq  va  ertaroq  ro‘y  beradi. 
Qandli  diabetda  nerv  oxirlari  zararlanganligi  sababli,  miokard  infarkti  deyarli  har 
doim  kuchli  og‘riqsiz  kechishini  aytib  o‘tish  kerak.  Shundan  kelib  chiqib,  yurak 
sohasida nohush sezgilar paydo bo‘lganda darhol shifokorga murojaat qilish va EKG 
dan o‘tish tavsiya etiladi. Bundan tashqari, doimiy ravishda arterial bosimni nazorat 
qilib turish kerak. 
Qandli diabet kasalligida parhez ovqatlanish. 
Qandli  diabetni  davolashda,  asosan  diabetning  ikkinchi  tipida  parhez 
ovqatlanish  muhim  ahamiyatga  ega.  Kasallikning  engil  (va  hatto  o‘rtacha)  klinik 
shaklida  parhez  ovqatlanish  qabul  qilinadigan  dori  preparatlarining  dozasini 
pasaytirishga yordam beradi. 
Pevzner tomonidan tavsiya qilingan № 8 va № 9 dietalar bir biriga o‘xshashdir. 
Bunda, dieta № 8 organizmda yog‘ to‘planishi oldini olishga yoki uni yo‘qotishga 
qaratiladi, dieta № 9 esa – modda almashinuvining barcha turlarini, avvalo uglevod 

---

217 
 
almashinuvini  meyorga keltirishni maqsad qiladi. Qolgan barcha dietalar yuqorida 
ko‘rsatilgan  dietalarning  modifikatsiyalari  bo‘lib,  bemorning  yoshi,  jinsi,  mehnat 
faoliyati  xarakterini  hisobga  olgan  holda  faqat  dietolog  yoki  endokrinologlar 
tomonidan belgilanishi mumkin. 
Barcha dietalarda umumiy tamoyillar qo‘llaniladi: 
  Bo‘lib-bo‘lib  ovqatlanish,  bu  sutka  davomida  qondagi  qand  miqdorini 
maksimal darajada stabil ushlab turish imkonini beradi; 
  Me’da osti bezini asrash (unga bo‘lgan yuklamani kamaytirish), ya’ni uglevod 
va yog‘lar qabul qilinishini kamaytirish; 
  Shakar va unda tayyorlangan mahsulotlarni cheklash; 
  Yoshga  mos  fiziologik  ehtiyojlarni  qoniqtirish  (birinchi  navbatda  oqsillar, 
vitaminlar, mineral moddalar va ovqat quvvatini); 
  Diabetik jarayon fazasi va kasallikning rivojlanish bosqichidan kelib chiqib, 
korrektsiya qilish; 
Qandli  diabetning  asoratlari  va  yo‘ldosh  kasalliklardan  kelib  chiqib,  ovqatga 
tegishli kulinar ishlov berish. 
Ovqatlanish tartibi. 
Qandli  diabet  bilan  og‘rigan  bemorning  ovqatlanish  tartibi  5-6  ta  ovqat 
qabulidan  iborat  bo‘lishi  kerak.  Ovqat  qabullari  sonini  oshirishdan  quyidagi 
maqsadlar  ko‘zlanadi:  birinchidan,  har  bir  ovqat  qabulidagi  ovqat  miqdori 
kamayishi hisobiga ovqat giperglikemiyasi darajasi ham pasayadi; ikkinchidan, tez-
tez ovqatlanish (har 2-3 soatda) gipoglikemik holat paydo bo‘lishining oldini oladi. 
Asosiy ovqat qabullari quvvati bo‘yicha quyidagicha taqsimlanadi: nonushta – 30%, 
tushlik – 40%, kunduzgi – 10% va kechki ovqat – 20%. 
Dastlabki nonushtani insulin qabul qilingandan so‘ng 20-30 daqiqa o‘tib qabul 
qilish tavsiya qilinadi. Ikkinchi nonushta – birinchi nonushtadan 2-3 soat o‘tib, bu 
gipoglikemiyaning oldini oladi. Agar ovqatni aniq belgilangan vaqtda qabul qilishga 
imkon  bo‘lmasa,  bemorni  15-20  daqiqa  kechroq  ovqatlantirgandan  ko‘ra,  15-20 
daqiqa  ertaroq  ovqatlantirgan  yaxshi.  Davolovchi  vrach  tomonidan  individual 
ovqatlanish tartibi tavsiya qilinishi mumkin. 
Qandli diabetda iste’mol qilish mumkin: 
go‘sht,  qush,  baliq  (qaynatilgan,  dimlangan  yoki  qaynatilgandan  so‘ng 
qovurilgan holda), xolodets, mol go‘shti, sardelkalar, tovuqli kolbasa; 
sut  (qatiq  mahsulotlaridan  –  yog‘siz  kefir,  prostokvasha),  smetana  ovqatga 
qo‘shgan holda; 
tuxum (kuniga 1-2 dona, qovurilgan holatdan boshqa istalgan holatda); 
yog‘lar (saryog‘, o‘simlik yog‘lari). 
Mumkin emas: 
  G‘oz, o‘rdak go‘shtlari, dudlangan go‘shtlar, tuzlangan baliq; 
  Qaymoq, ryajenka, shirin, ayron. 
  Donli  mahsulotlar  (grechka,  guruch  va  perlovkadan  tayyorlangan  bo‘tqalar, 
guruch  10  soat  davomida,  har  2-3  soatda  suvi  almashtirilib  bo‘ktirilgan  bo‘lishi 
kerak); 

---

218 
 
  Sabzavotlar  (marinovka  qilingan  va  tuzlangan  sabzavotlardan  tashqari 
istalgan sabzavotlar;  lavlagi  faqat qaynatilga  holda, kartoshka esa kraxmali chiqib 
ketishi uchun suvga solib qo‘yilib (guruch kabi)). 
Mumkin emas: 
  Mannaya yormasi, makaron, lapsha; 
  Marinovka qilingan, tuzlangan karam. 
Dieta № 9 ning taxminiy menyusi. 
Nonushta: grechkali bo‘tqa (grechka – 40 g, yog‘ – 10 g), go‘shtli (yoki baliqli) 
pashtet (go‘sht – 60 g, yog‘ – 5 g), sutli choy (sut – 50 g). 
Soat 11 da: 1 stakan kefir. 
Tushlik: sabzavotli sho‘rva (o‘simlik yog‘i – 5 g, kartofel ho‘llangan – 50 g, 
karam – 100 g, sabzi – 25 g, smetana – 5 g, tomat – 20 g), qaynatilgan go‘sht – 100 
g, ho‘llangan kartoshka – 150 g, yog‘ – 5 g, olma – 200 g. 
Soat 17 da: achitqili ichimlik. 
Kechki ovqat: sabzi va tvorogli pishiriq (sabzi – 75 g, tvorog – 50 g, suxari – 5 
g, tuxum – 1 dona). Qaynatilgan baliq – 100 g, karam – 150 g, o‘simlik yog‘i – 10 
g, ksilitli choy. 
Uxlashdan avval: 1 stakan kefir. 
Kuniga non – 250 g (asosan qora non). 
Qandli diabetda tavsiya qilinadi: 
  Borsh,  shi,  okroshka,  qizil  lavlagili  sho‘rva,  yog‘siz,  quyuq  bo‘lmagan 
bulyonlar; 
  Achchiq-shirin navli mevalar, kompotlar, ksilitli konfet, pechene va vaflilar, 
shirinliklarni cheklangan miqdordagi yong‘oqlar bilan alishtirish mumkin. 
Mumkin emas: 
  Sutli, donli va lapshali sho‘rvalar; 
  Uzum,  mayiz,  xurmo,  shakar,  asal,  konfetlar,  anjir,  banan,  qovun  va 
boshqalar. 
  Shirin meva sharbatlari, shirin kvas, kakao, kofe. 
Sabzavotlar. 
Sabzavotlarning  uglevodlari  hom  holatda  qaynatilganga  nisbatan  sekinroq 
so‘riladi, shuning uchun, sabzavotlarni homligicha iste’mol qilish tavsiya etiladi va 
bunda vitaminlar ham saqlanib qoladi. 
Sabzi  ko‘p  miqdorda  karotin  tutadi,  u  organizmda  vitamin  A  ga  aylanadi  va 
diabet  bilan  og‘rigan  bemorlarda  ko‘rishni  yaxshilaydi,  shuningdek  sabzida  ko‘p 
miqdorda kaliy va vitamin V12 bo‘ladi. 
Baqlajon xolesterin miqdorini pasaytirish xususiyatiga ega, ko‘plab vitaminlar 
(V guruh, S, RR) va kaliy tutgani uchun, yurak muskuli ishini yaxshilaydi. 
Bodring  mineral  tuzlarga  boy.  Siydik  kislotasini  eritib,  chiqarib  yuboradi, 
yurak, jigar, buyraklar faoliyatini meyorga keltiradi, ortiqcha vaznni kamaytirishga 
hizmat qiladi. 
Shuni  aytib  o‘tish  kerakki,  kartoshka  va  lavlagidan  boshqa  sabzavotlarning 
sutkalik ratsiondagi miqdorini amalda hisoblash shart emas, chunki ulardagi uglevod 
miqdori juda kam. 

---

219 
 
Shakar almashtirgichlari. 
Ovqat ratsionidan shakarni chiqarib tashlash yoki miqdorini keskin kamaytirish 
ehtiyoji  qandli  diabet  bilan  og‘rigan  bemorlarda  noqulayliklar  keltirib  chiqaradi. 
Shirinliklarning  cheklanishi  asosan,  bolalar  va  o‘smirlar  uchun  qiyinchilik 
tug‘diradi.  Shuning  uchun,  o‘simliklardan  olinadigan  yoki  kimyoviy  yo‘l  bilan 
yaratilgan  shakar  almashtirgichlari  keng  qo‘llaniladi.  Shakar  almashtirgichlari 
sifatida  bemorlar  sorbit,  ksilit,  fruktoza,  saxarin  va  aspartamdan  foydalanishlari 
mumkin.  
Sorbit – o‘simlik xomashyosidan olinuvchi, shirin ta’mli, suvda yaxshi eruvchi 
kukundir. Mevalarda kam  miqdorda saqlanadi, eng ko‘p chetan  mevasida bo‘ladi. 
Organizmning almashinuv jarayonlarida qatnashadi, 1 g sorbit 4 kkal energiya hosil 
qiladi. 
Iste’mol qilinadigan sorbit miqdori kuniga 30 gr dan oshsa, ichni yumshatadi 
va  qorinda  noxush  sezgilarni  keltirib  chiqaradi.  Sorbitni  yuqori  haroratda  kulinar 
ishlov beriladigan taomlarga qo‘shish mumkin. 
Ksilit  –  makkajo‘xori  popuklaridan  va  paxta  sheluxasidan  olinadigan,  suvda 
yaxshi eriydigan shirin kristall modda. Ksilitning o‘zlashtirilishi uchun insulin kerak 
emas.  Ksilitning  sutkalik  iste’moli  30  g  dan  oshmasligi  kerak,  aks  holda  ichak 
faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Organizm tomonidan o‘zlashtirilgan 1 
g  ksilit  4  kkal  energiya  hosil  qiladi.  Ovqatga  termik  ishlov  berishda  ishlatilishi 
mumkin.  
Fruktoza  –  mevalar  va  shakar  tarkibiga  kiruvchi  shirin  modda  bo‘lib,  shakar 
tarkibiga kiruvchi glyukozadan o‘zlashtirilishi insulin ishtirokisiz kechishi bilan farq 
qiladi. Fruktoza shakardan ikki barobar shirinroqdir. Uning ham sutkalik iste’moli 
30 g dan oshmasligi kerak. Fruktozaning energetik qiymati – 3,8 kkal/g va taomlari 
issiq tayyorlash uchun ham yaraydi. 
Aspartam  (“slastilin”)  –  ikkita  aminokislotadan  (asparagin  va  fenilalanin) 
iborat  moddadir.  U  shakardan  200  barobar  shirin,  energetik  qiymatga  va  nojo‘ya 
ta’sirga ega emas. Qaynatilganda o‘z xossaalrini yo‘qotadi. 
Saxarin – shakardan 500 barobar shirin bo‘lgan, suvda yaxshi eruvchi kristallik 
kukun. Energetik qiymatga ega emas. Qaynatib bo‘lmaydi chunki, harorat ta’sirida 
yoqimsiz  ta’mga  ega  bo‘ladi.  Sutkalik  iste’mol  qilinadigan  miqdori  1-  1,5 
tabletkadan  oshmasligi  kerak.  Bolalar,  homilador  ayollar,  jigar  va  buyrak 
hastaliklari bo‘lgan insonlarga tavsiya etilmaydi. 
Bir-birining o‘rnini bosuvchi mahsulotlar 
  Non va don mahsulotlari. Teng qiymatli: 40 g bug‘doy noni, 50 g qora non, 
40 g bulochka mahsulotlari, 100 g oqsil-bug‘doy non, 140 g oqsil kepakli non, 30 g 
suxari (2 dona), 20 g no‘xat (loviya). 
  Hayvon oqsillarini saqlovchi mahsulotlar, teng qiymatli: 30 g qaynatilgan mol 
go‘shti, 50 g buzoq go‘shti, 65 g cho‘chqa go‘shti, 48 g tovuq go‘shti, 46 g kurka 
go‘shti, 46 g quyon go‘shti, 77 g qaynatilgan kolbasa, 85 g sosiska, 54 gbaliq, 35 g 
golland pishlog‘i, 53 g yog‘siz tvorog, 1,5 ta tuxum. 
  Yog‘lar, teng qiymatli: 5 g saryog‘, 4 g o‘simlik yog‘i, 10 % yog‘ tutuvchi 40 
g qaymoq, 16 g smetana, 6 g mayonez. 

---

220 
 
  Sut mahsulotlari. Teng qiymatli: 200 g kefir, 200 g sut, 200 g prostokvasha. 
  Sabzavotlar. Teng qiymatli: 50 g kartoshka, 90 g lavlagi, 140 g sabzi, 170 g 
sholg‘om, 75 g yashil no‘xat. 
  Mevalar. Teng qiymatli: 100 g olma, 110 g o‘rik, 100 g olcha, 105 g nok, 115 
g olxo‘ri, 90 g gilos, 135 g apelsin, 140 g qulupnay, 115 g krijovnik, 125 g malina, 
130 g smorodina. 
Qandli diabet bilan og‘rigan bemorlar ratsionidagi limon va klyukva miqdori 
istalgancha bo‘lishi mumkin. 
Vitaminlar. 
Dieta belgilaganda vitaminlarga bo‘lgan sutkalik ehtiyojni hisobga olish kerak. 
Fiziologik dieta etarli miqdordagi vitaminlarni tutadi, lekin, qandli diabet kasalligida 
ularga  bo‘lgan  ehtiyoj  ortishini  hisobga  olgan  holda  diabetik  dietada  ularning 
miqdorini oshirish kerak. Na’matak, qorag‘at, qora smorodina, qora va qizil chetan, 
limon mevalaridan tayyorlangan ichimlik, qaynatma va damlamalarni ichish kerak.  
Qandli diabet profilaktikasi va davosi uchun quyidagi meva va o‘simliklardan 
tayyorlangan  choy  tavsiya  etiladi:  qulupnay,  qariqiz,  suli,  qoqio‘t,  bargizub, 
mingyaproq, loviya, sachratqi, qorag‘at, na’matak. 
Quyidagi tarkibli choy qo‘llanilganda ijobiy ta’sir kuzatiladi: qorag‘at barglari 
– 4 qism, loviya – 4 qism, qulupnay barglari – 3 qism, mingyaproq o‘ti – 1 qism, 
qariqiz ildizi – 3 qism, oddiy qoqio‘t ildizi – 2 qism, suli ro‘vagi – 4 qism, na’matak 
mevasi – 4 qism. 
Dietaga  qoqio‘t,  gazanda,  sachratqi  barglaridan  tayyorlangan  salatlarni 
qo‘shish tavsiya etiladi. Bu o‘simliklar tokoferol, askorbin kislotasi, fosfor, temir, 
kaltsiy,  alyuminiy,  marganets  birikmalariga,  organik  moddalar  (insulin,  magniy, 
inozit, flavoksantin, mum va b.) ga boy.  
Organizmning ishqoriy zaxirasini oshiruvchi o‘simlik mahsulotlari (kartoshka, 
piyoz,  lavlagi,  loviya,  dukkaklilar,  qorag‘at)  ham  ijobiy  ta’sir  ko‘rsatadi. 
Organizmning  ishqoriy  radikallar  bilan  to‘yinishi  to‘qimalarda  glyukoza 
ishlatilishining yaxshilanishiga va glikemiya darajasining pasayishiga sabab bo‘ladi. 
Quvvat darajasi oz bo‘lgan ozuqaviy kunlar 
Bemorda  insulinga  bog‘liq  bo‘lmagan  qandli  diabet  va  ortiqcha  vazn  bo‘lsa, 
haftasiga ikki – uch marta oz kuvvatli oziqlanish (600-800 kkal) tavsiya qilinadi. Bu 
kunlarda qand miqdorini tushuruvchi tabletkalarni bekor qilish lozim. Ushbu kunlar 
bemorning  ozishi  va  me’da  osti  bezining  maksimal  past  yuklama  bilan  ishlashi 
uchun o‘tkaziladi. 
Tvorog – kefir kuni: tvorog – 200 g, kefir – 400 g. quvvati – 690 kkal. 
Go‘sht kuni: qaynatilgan mol go‘shti – 400 g, hom va qaynatilgan oq karam – 
400 g (yoki sabzi, bodring, pomidor, gulkaramdan iborat salat). Quvvati – 675 kkal. 
Olma kuni: 1,5 kg olma. Quvvati – 690 kkal.  
Suli kuni: suvda qaynatilgan 250 g suli yormasi. Quvvati – 860 kkal. 
Meva – tuxum kuni: kuniga 5  marta bittadan tuxum, 10 g olma va bir stakan 
na’matak  damlamasi  (shakarsiz).  Quvvati  –  650  kkal.  Jigar  funktsiyasi  meyorda 
bo‘lsagina qo‘llaniladi. 
Kefir kuni: 1,5 litr kefir. Quvvati – 800 kkal. 

---

221 
 
Qandli diabet asoratlari yuzaga kelganda dietoterapiya. 
Diabetda  ketoatsidotik  dekompensatsiyaning  rivojlanishi  ovqat  umumiy 
quvvatini kamaytirishni va dietada yog‘ni keskin cheklashni taqozo etadi. Bu davrda 
saryog‘,  pishloq,  smetana  kabilar  ratsiondan  to‘liq  olib  tashlanadi,  ularni  uglevod 
saqlovchi mahsulotlar bilan almashtirish kerak. Ketoatsidoz vaqtida bemorni etarli 
miqdordagi to‘laqonli uglevodlar (shakar, shirin mevalar, non, bulochka, kartoshka) 
bilan ta’minlash kerak. 
Og‘ir pre- yoki postkomatoz holatda faqatgina sabzavotli va mevali sharbatlar, 
uglevodlar,  kaltsiy  tuzlarini  tutuvchi,  ishqoriy  reaktsiyaga  ega  bo‘lgan  pyure  va 
kisellar  belgilanadi.  Ishqoriy  mineral  suvlarni  (borjom  tipidagi)  iste’mol  qilish 
tavsiya  etiladi.  Asta-sekin  (postkomatoz  holatning  ikkinchi  kunidan  boshlab)  non 
iste’mol  qilish  ruxsat  etiladi,  uchinchi  kundan  –  go‘sht  mumkin  bo‘ladi,  yog‘ 
faqatgina ketoz yo‘qolgandan so‘ng kiritilada. Gipoglikemik holatlarni davolashda 
uning  og‘irlik  darajasi  va  rivojlanish  vaqtini  hisobga  olgan  holda  uglevodli 
mahsulotlar  qabul  qilinishining  ma’lum  tartibiga  rioya  qilish  kerak.  Agar  engil 
gipoglikemik  holat  navbatdagi  ovqat  qabulidan  15-20  daqiqa  oldin  sodir  bo‘lsa, 
qo‘shimcha  uglevodlarni  kiritmaslik  kerak:  bemorni  darhol  ovqatlantirish  kerak 
(ovqat  qabul  qilinishini  non  yoki  bulkadan  boshlash  kerak,  chunki  bu 
mahsulotlardagi  uglevodlar  bo‘tqalar,  kartoshka  va  boshqa  mahsulotlardagi 
uglevodlarga nisbatan tezroq so‘riladi). Agar gipoglikemiya ovqat qabullari orasida 
rivojlansa, bemorga qo‘shimcha uglevodlarni kiritish lozim.  
Agar  gipoglikemiya  haqida  oldindan  xabar  beruvchi  holatlar  (ochlik  hissi, 
holsizlik, isitma, terlash) mavjud bo‘lsa, bir – ikki bo‘lak (25–50 g) non yoki bulka 
bilan chegaralanish mumkin. Agar gipoglikemiya yaqqolroq namoyon bo‘lsa (bosh 
og‘rig‘i, bosh aylanishi, rangparlik, paresteziya,  mushak qaltirashi), bemorga  illiq 
shirin choy (1 stakan choyga 2-3 choy qoshiqda shakar) berish kerak. Agar bemor 
hushdan ketishga yaqin bo‘lsa, birdaniga 100 %li shakarli sirop (2-3 choy qoshiq) 
qo‘llaniladi. Agar, gipoglikemik shok yoki koma rivojlansa, faqatgina vena ichiga 
konsentrlangan  (20  –  40  %li)  glyukoza  eritmasini  kiritish  effekt  beradi.  Non  yoki 
bulka  qabul  qilgach,  gipoglikemiya  belgilari  10  –  15  daqiqada  yo‘qolishi  kerak, 
shirin  choydan  so‘ng  ahvol  5  –  7  daqiqada  yaxshilanadi,  shakarli  sirop  bemor 
ahvolini  bir  necha  daqiqada  yaxshilaydi,  vena  ichiga  glyukoza  yuborilsa,  bemor 
hushiga keladi.