Kirisiw. O’siw h’a’m rauajlanıwdın’ ulıwma nızamlıqları. Реже: Adam organizminin’ bir pu’tinligi

Oraylıq nerv sistemasında qozıw h’a’m irkiliw
Oraylıq nerv sistemasında irkiliw. Oraylıq nerv sistemasının’ barlıq bo’limlerinin’ xızmetinde irkiliw qubılısı a’h’miyetli rol atqarıp onın’ na’tiyjesi qozıwdı a’zziletiu, to’menletiw esaplanadı.
Oraylıq nerv sistemasında irkiliw qubılısı İ.M.Sechenov ta’repinen ashılg’an. Ol qurbaqanın’ bas miyin ko’riw bo’rtiginin’ tusınan kesip yarımsharlardı alıp tastag’an, keyninen onın’ artqı ayag’ın a’zziletilgen kislota eritpesine batırıp, pa’njesin silkiw refleksinin’ waqtın anıqlag’an. Eger ko’riw bo’rtiklerindegi kesilgen jerge as duzının’ kristalları salınsa, onda kislota eritpesine batırılg’an pa’njesinin’ silkiw waqtı sezilerli uzayg’an.
İ.M.Sechenov bul qubılıstı ko’riw bo’rtigi aymag’ındag’ı nerv oraylarının’ pa’njelerin silkiw refleksine irkiwshi ta’sir etiwinen dep tu’sindirgen.
Keyin ala irkiliw oraylıq nerv sistemasının’ barlıq bo’limlerinin’ xızmetinde orın iyeleytug’ını ko’rsetilgen. İrkiliw h’a’r qanday reflektorlıq akttın’ iske asıwında qatnasadı.
Qozıw h’a’m irkiliw qubılısının’ birgeliktegi xızmeti
Qozıw h’a’m irkiliw qubılısının’ birgeliktegi xızmeti nerv sistemasının’ barlıq quramalı funktsiyasın h’a’m adam denesinin’ barlıq organlarının’ kelisimli xızmetin ta’miynleydi. Organizm ishki h’a’m sırtqı ortalıqtın’ ta’sirlerin bir tutas sıpatında qabıllaydı, juwap qaytaradı. Organizmnin’ h’a’r qıylı sistemalarının’ xızmetinin’ bir tutaslılıqqa birlesiwi (integratsiya) h’a’m ortalıqtın’ h’a’r qıylı jag’daylarına iykemlesiw ushın kelisimli birgeliktegi xızmeti (koordinatsiya) oraylıq nerv sistemasının’ xızmetine baylanıslı.
Oraylıq nerv sistemasında irradiatsiya h’a’m induktsiya.
Anaw yaki mınaw retseptordın’ titirkeniwinen payda bolg’an qozıw impulsı oraylıq nerv sistemasına kelip tu’siwi menen onın’ qon’sı uchastkilerine tarqaladı. Oraylıq nerv sistemasında qozıwdın’ bunday tarqalıwına irradiatsiya delinedi. Titirkendiriw qansha ku’shli h’a’m uzaq ta’sir etse, irradiatsiya sonsha ken’ boladı. Nerv kletkalarının’ orayg’a umtılıwshı o’simtelerinin’ h’a’m nerv sistemasının’ h’a’r qıylı bo’limlerin baylanıstırıwshı aralıq neyronlardın’ ko’p sanlı o’simteleri ja’rdeminde irradiatsiya qublısı iske asadı.
İrradiatsiya balalarda (a’sirese kishi jastag’ı balalarda) jaqsı seziledi. Mektepke shekemgi yaki kishi mektep jasındag’ı balag’a sulıw oyınshıq ko’rsetilse awzın ashadı, sekiredi, kewli tolg’anınan ku’ledi.
Ta’biyg’ıy jag’dayda qozıw oraylıq nerv sisteması boylap ken’ tarqalıw mu’mkinshiligine iye bolg’anı menen, qozıw belgili shegarada g’ana tarqaladı. Bul korrdinatsiyalang’an reflektorlıq reaktsiyalardın’ iske asıwın boldıradı.
Titirkendiriwshilerdi differentsiatsiyalaw qublısında irkiliw qozıwdın’ irradiatsiyalanıwın shekleydi. Na’tiyjede qozıw neyronlardın’ belgili bir toparlarında kontsentratsiyalanadı. Endi qozg’an neyronlardın’ a’tirapında qozıwshan’lıq to’menleydi h’a’m olar irkiliw jag’dayına keledi. Bul - unamsız induktsiya qubılısı. Dıqqattın’ ja’mleniwin irradiatsiyanın’ a’zzilewi, induktsiyanın’ ku’sheyiwi dep qaraw mu’mkin. Bul qublıs jasqa qaray jetilisip baradı. Shawqımnın’, qattı ku’lkinin’ baqırıp so’ylewdin’ ta’sirinde dıqqattın’ bo’liniwi induktsiyanın’ a’zzilewinin’ na’tiyjesi, bul qozıwdın’ irradiatsiyalanıwına qolaylı jag’day jaratadı. Dıqqattın’ bo’liniwin qozıwdın’ jan’a oshag’ı go’zlengen na’tiyjede ulıwma bag’dardag’ı reaktsiya payda bolatug’ın induktsiyalıq irkiliwdin’ na’tiyjesi dep qarawg’a boladı.
Qozıw payda bolg’an neyronlarda, qozıwdan keyin irkiliw boladı, kerisinshi irkiliwden keyin sol neyronlarda qozıw payda boladı. Bul izbe-izli induktsiya. Sabaq dawamında u’lken yarımsharlardın’ qabıg’ının’ h’a’reket oblastında uzaq irkiliwden keyin ta’nepis waqtında ku’shli h’a’reket aktivliligi gu’zetiledi h’a’m ol izbe-izli induktsiya menen tu’sindiriledi. Ta’nepis waqtındag’ı dem alıs aktiv h’a’m h’a’reketli bolıwı kerek.