Kirisiw. O’siw h’a’m rauajlanıwdın’ ulıwma nızamlıqları. Реже: Adam organizminin’ bir pu’tinligi

Bas miy qabıg’ının’ strukturalıq - funktsionallıq sho’lkemlesiwi.
U’lken yarımsharlardın’ qabıg’ı ku’lren’ zattın’ yarımsharlardag’ı juqa qatlamı ko’rinisinde boladı. Evolyutsiya qublısında qabıqtın’ ko’lemi qarıqlardın’ h’a’m bu’klemlerdin’ (izvilina) esabınan u’lkeygen. U’lken adamlardın’ miy qabıg’ının’ ulıwma maydanı 2200-2600 sm² jetedi. Qabıqtın’ qalın’lıg’ı yarımsharlardın’ h’a’r qıylı bo’limlerinde 1,3 mm. den 4,5 mm shekem boladı. Qabıqtın’ o’zinde 12 milliardtan 18 milliardqa shekem nerv kletkaları ushırasadı. Bul kletkalardın’ o’simteleri og’ada ko’p sanlı kontaktlerdi payda etedi, bul og’ada quramalı qublıs bolg’an informatsiyalardı qayta islew h’a’m saqlaw ushın jag’day jaratadı.
Yarımsharlardın’ to’mengi h’a’m ishkeri ta’repinde g’arrı h’a’m a’yemgi qabıq, yaki arxi-h’a’m paleokorteks jaylasqan. Funktsionallıq jaqtan u’lken yarımsharlardın’ qabıg’ının’ bul bo’limi gipotalamus penen, mindalina h’a’m orta miydin’ bir qatar yadroları menen tıg’ız baylanısqan. Bul barlıq du’zilisler miydin’ limbikalıq sistemasın quraydı. Limbikalıq sistema emotsiyanın’ h’a’m dıqqattın’ qa’liplesiwinde a’h’miyetli rol atqaradı. Sonday-aq g’arrı h’a’m a’yemgi qabıqta vegetativlik retlestiriwdin’ ag’la orayları jaylasqan.
Yarımsharlardın’ sırtqı ta’repinde, filogenetikalıq jaqtan alıp qarag’anda tek su’t emiziwshilerde payda bolg’an, al adamlarda ta’wiraq rawajlang’an a’dewir jan’a qabıq jaylasqan. Bul neokorteks.
Neyronlardın’ ko’rinisine, ko’lemine h’a’m jaylasıwına qaray u’lken yarımsharlardın’ qabıg’ının’ 6-7 qabatı ajıratıladı. Qabıqtın’ barlıq qabatındag’ı nerv kletkalar arasında, onın’ xızmeti waqtında, turaqlı h’a’m waqıtsha baylanıslar payda boladı.
U’lken yarımsharlar du’zilisine h’a’m kletka quramının’ o’zgesheligine qaray bir qatar uchastkilerge bo’linedi. Olarg’a qabıq maydanları delinedi. Qabıqtın’ astında u’lken yarımsharlardın’ aq zatı jaylasqan. Aq zattın’ quramında assotsiativ komissural h’a’m proektsion talshıqlar ajıratıladı. Assotsiativ talshıqlar sol bir yarımshardın’ bo’lek uchastkilerin bir-biri menen baylanıstıradı. Kelte assotsiativ talshıqlar bo’lek bu’klemlerdi h’a’m jaqın maydanlardı o’z-ara baylanıstıradı. Uzın assotsiativ talshıqlar h’a’r qıylı miy bo’leklerinin’ bu’klemlerin bir yarımshardın’ shegarasında baylanıstıradı. Komissural talshıqlar eki yarımshardın’ simmetriyalıq bo’limlerin baylanıstıradı. Onın’ ko’pshilik bo’limi shandıq dene arqalı o’tedi. Proektsion talshıqlar yarımsharlardın’ shegarasınan shıg’ıp ketedi. Olar tu’siwshi h’a’m ko’teriliwshi jollardın’ quramına kirip, ol arqalı miy qabıg’ı oraylıq nerv sistemasının’ to’mende jaylasqan bo’limleri menen eki ta’repleme baylanıstı iske asıradı.
Bas miydin’ qabıq bo’limisiz tuwılıw jag’dayları belgili. Og’an aentsefal delinedi. A’dette onday balalar tek bir neshshe ku’n jasaydı. Biraq aentsefaldın’ 3 jıl 9 ay jasag’anıda ma’lim. Onı o’lgennen keyin jarıp ko’rilgende u’lken yarım sharları bolmag’an, onın’ ornında eki torsıldaq (puzır) anıqlang’an. Bul bala o’mirinin’ birinshi jılında derlik h’a’mme waqıt uyqlag’an. Dawısqa, jaqtıg’a juwap qaytarmag’an. Ol to’rt jıl jasap so’ylewdi, ju’riwdi, anasın tanıwdı bilmegen, biraq bir qatar tuwma reaktsiyalar (sorıw jutıw h’a’m t,b) ko’zge taslang’an.
Bas miy yarımsharları alıp taslang’an h’aywanlarda h’a’m aentsefallarda gu’zetiwler ju’rgiziw sonı ko’rsetedi organizmnin’ jasawı ushın oraylıq nerv sistemasının’ ag’la bo’limlerinin’ a’h’miyeti filogenez qublısında birden joqarılaydı. Organizmnin’ quramalı reaktsiyalarının’ bas miy yarımsharlarının’ qabıg’ına bag’ınıwı yag’nıy kortikolizatsiyalanıw funktsiyası ju’zege keledi. Organizm individual o’miri dawamında ne na’rseni arttırg’an bolsa bas miydin’ u’lken yarımsharlarının’ funktsiyasına baylanıslı boladı. Joqarı nerv iskerligide u’lken yarımsharlardın’ funktsiyasına baylanıslı.
Organizmnin’ qorshag’an ortalıq penen o’z-ara baylanısı, qorshag’an materiallıq ortalıqtag’ı onın’ minez-qulqı (o’zin ustap-tutıwı) bas miydin’ u’lken yarımsharları menen baylanıslı. Jaqın jaylasqan qabıq astı orayları, miy bag’anası h’a’m arqa miy menen birgelikte, u’lken yarımsharlar organizmnin’ ayırım bo’limlerin bir tutaslıqqa birlestiredi, barlıq organlardın’ nervlik retlestiriliwin iske asıradı.
Ta’jireybede miy qabıg’ının’ h’a’r qıylı uchastkilerin alıp tastaw olardı titirkendiriw, h’a’m miydin’ elektrlik aktivligin registratsiyalaw jolı menen u’sh tiptegi qabıq oblastları (sensor, motor, assotsiativ) anıqlang’an.