Kirisiw. O’siw h’a’m rauajlanıwdın’ ulıwma nızamlıqları. Реже: Adam organizminin’ bir pu’tinligi

Sha’rtli reflekslerdin’ biologiyalıq a’h’miyeti. Organizm sha’rtsiz refleks-lerdin’ belgili bir jıyındısı menen tuwıladı. Sha’rtsiz refleksler o’mir su’riw ushın salıstırma turaqlı jag’dayda tirishilik iskerligin qollawdı ta’miynleydi. Sha’rtsiz reflekslerge: awqatlanıw (shaynaw, sorıw, jutıw, silekeydin’ asqazan shiresinin’ bo’liniwi h’a’m t.b.) qorg’anıw (ıssı zattan qoldı da’rh’al tartıp alıw, jo’teliw, tu’shkiriw, samaldın’ ta’sirinde ko’zdi jıplıqlatıw h’a’m t.b.) jınısıy refleksler (jınısıy akttın’ iske asıwına, azıqlandırıwg’a h’a’m a’wladtın’ ku’timine baylanıslı refleksler). Organizmnin’ ishki ortalıg’ının’ turaqlılıg’ın quwatlawshı (gomeostaz) ıssılıqtı retlew, dem alıw ju’rek qantamır refleksleri h’a’m t. b. jatadı.
Sha’rtli refleksler o’mirdin’ o’zgeriwshen’ jag’dayına a’dewir jetilisken iykemlesiwdi ta’miynleydi. Olar awqatlıq zattı iysinen tabıwdı, o’z waqtında qa’wip-qa’terden qashıp qutılıwdı waqıttı h’a’m ken’islikte shamalap biliwdi boldıradı. Awqattın’ tu’rine, iysine, awqatlanıw waqtına baylanıslı silekeydin’ asqazan h’a’m asqazan astı shiresinin’ sha’rtli reflektorlıq bo’liniwi, awqatlıq zattın’ organizmge tu’spesten burınaq onın’ sin’iwi ushın jaqsı jag’day jaratıladı. Jumıs islenetug’ın jag’daydı ko’riwden jumıs baslamastan burınaq gaz almasıwdın’ ku’sheyiwi h’a’m o’kpe ventilyatsiyasının’ artıwı bulshıqet xızmeti waqtında organizmde u’lken shıdamlılıqtı h’a’m iskerlikti boldıradı.
U’lken yarımsharlardın’ qabıg’ının’ sha’rtli signalı. Sha’rtli signaldın’ ta’sirinde u’lken yarımsharlardın’ qabıg’ı sırtqı ortalıqtın’ sonday titirkendiriw-shilerine juwap qaytarıw ushın organizmnin’ aldın ala tayarlanıwın ta’miynleydi, sol titirkendiriwshiler keyin ala o’zinin’ ta’sirin tiygizedi. Sonın’ ushında u’lken yarımsharlardın’ qabıg’ının’ xızmeti signallıq esaplanadı.
Sha’rtli reflekslerdin’ payda bolıw jag’dayları. Sha’rtli refleksler sha’rtsiz reflekslerdin’ bazasında payda boladı. İ.P.Pavlov ta’repinen sha’rtli (uslovnıy) refleks dep atalıwının’ sebebi, onın’ payda bolıwı ushın belgili bir jag’day (usloviya) bolıwı sha’rt. Ha’mmesinen burın sha’rtli titirkendiriwshi yaki signal kerek. Sırtqı ortalıqtın’ h’a’rqanday titirkendiriwshisi yaki organizmnin’ ishki jag’dayının’ ma’lim bir o’zgeriwi sha’rtli titirkendiriwshi bolıwı mu’mkin. İ.P.Pavlovtın’ laboratoriyasında sha’rtli titirkendiriwshi sıpatında elektr lampalarının’ jarq etiwi, qon’ırawdın’ dawısı suwdın’ bu’lkildewi, terini titirkendiriw, da’m biliw, iyis seziw titirkendiriw-shileri, qazan-tabaqtın’ dawısı h’a’m t.b. paydalanılg’an. Adam ku’ndelikli miynet rejimin saqlasa, ku’nde bir waqıtta awqatlansa, bir waqıtta uyqıg’a ketse sha’rtli refleksler waqıtqa payda boladı.
Sha’rtli reflesktin’ payda bolıwın basqa ku’shli titirkendiriwshiler (awırıw h’.t.b.) qıyınlastıradı yaki toqtatadı.
Sha’rtli reflesti payda etiw ushın, sha’rtli titirkendiriwshini sha’rtsiz titirkendiriwshi menen bekinistiriw kerek, yag’nıy sha’rtsiz refleks shaqırıwshısı menen. Asqanadag’ı qasıqtın’ dawısı adamda silekeydin’ bo’liniwine sol waqıtta alıp keledi eger sol dawıs bir yaki bir neshe ma’rte awqatlanıw menen bekinisken bolsa. Bunda qasıqtın’ dawısı sha’rtli titirkendiriwshi bolsa, silekey bo’liniw sha’rtsiz refleksin shaqıratug’ın sha’rtsiz titirkendiriwshi awqat esaplanadı. Janıp turg’an shamnan bala qolın tartıp alıwı ushın shamnın’ tu’ri onın’ qolının’ bir ma’rte bolsada ku’yip awırıwına tuwra keliwi kerek.