Kirisiw. O’siw h’a’m rauajlanıwdın’ ulıwma nızamlıqları. Реже: Adam organizminin’ bir pu’tinligi

Sha’rtli reflekslerdin’ tormozlanıwı sha’rtli refleksler uzaq saqlanıwıda, tormozlanıwıda mu’mkin. Sha’rtli reflekslerdin’ eki tipi (ishki h’a’m sırtqı) u’yrenilgen.
Sha’rtsiz yaki sırtqı tormozlanıw. Sha’rtli reflekslerdin’ iske asıwında u’lken yarımsharlardın’ qabıg’ında usı sha’rtli reflekske baylanısı bolmag’an jan’a h’a’m a’dewir ku’shli qozıw ochagi payda bolg’anda bul tiptegi tormozlanıw gu’zetiledi. Eger iytte qon’ırawdın’ dawasına sha’rtli silekey bo’liniw refleksi payda bolg’an bolsa, qon’ırawdın’ dawsına qosımsha svet jag’ılsa bul sol iytte aldın payda bolg’an silekey bo’lip shıg’arıw refleksin tormozlaydı. Bul tormozlanıwdın’ tiykarında unamsız induktsiya qublısı jatadı:- o’zge titirkendiriwshi ta’sirinde qabıqta payda bolg’an jan’a ku’shli qozıw ochagi sha’rtli reflekstin’ iske asıwına baylanıslı bolg’an u’lken yarımsharlardın’ qabıg’ının’ uchastkisindegi qozıwshan’lıqtı to’menletedi, bul qublıstın’ aqıbeti retinde sha’rtli reflekstin’ tormozlanıwı kelip shıg’adı. Ayırım waqıtları sha’rtli reflekslerdin’ bul tormozlanıwı induktsionlıq tormozlanıw dep ataladı.
İnduktsionlıq tormozlanıw payda etiwdi talap etpeydi sol sha’rtli refleks ushın jat bolg’an sırtqı titirkendiriwshi ta’sir etiwden da’rriw rawajlanadı.
Sırtqı tormozlanıwg’a, shekten tıs tormozlanıwda jatadı. Ol sha’rtli titirkendiriwshinin’ ta’sir ku’shi, yaki waqtı h’a’dden tıs ko’beygende payda boladı. Bunday waqıtta sha’rtli refleks a’zzileydi yaki tolıq jog’aladı. Bul tormozlanıw qorg’awshı a’h’miyetke iye sebebi nerv kletkasının’ xızmetinin’ buzılıwına alıp keliwi mu’mkin bolg’an og’ada u’lken ku’shke h’a’m dawamlılıqqa iye titirkendiriwshilerden nerv kletkaların qorg’aydı.
Sha’rtli yaki ishki tormozlanıw. İshki tormozlanıwdın’, sırtqı tormozlanıwdan o’zgesheligi sonda sha’rtli reflekstin’ shen’berinin’ ishinde yag’nıy sol reflekstin’ iske asıwında qavtnasatug’ın nerv strukturalarında rawajlanadı.
Eger sırtqı tormozlanıw tormozlawshı agent ta’sir etiwden da’rh’al payda bolatug’ın borlsa, al ishki tormozlanıwdı payda etiw kerek, yag’nıy ol ma’lim bir jag’dayda payda bolıp geyde uzaq waqıttı talap etedi.
İshki tormozlanıwdın’ tu’rlerinen biri so’niw esaplanadı. Sha’rtli refleks sha’rtsiz titirkendiriwshi menen bekinispese so’niw rawajlanadı.
So’niwden son’ a’dewir waqıttan keyin sha’rtli refleks tikleniwi mu’mkin. Bul, qayttan sha’rtli titirkendiriwshinin’ ta’sirin sha’rtsiz titirkendiriwshi menen bekinistirgende ju’zege shıg’adı.
Tolıq bekinispegen sha’rtli refleksler qıyınshılıq penen tiklenedi.
Waqıtsha miynet ko’nlikpesin, muzıkalıq a’spaplardı shertiw qa’biyletin jog’altıwdı so’niw menen tu’sindiriw mu’mkin.
U’lken adamlarg’a salıstırg’anda balalarda so’niw a’ste aqırın iske asadı. Sonın’ ushında balalardı zıyanlı illetlerden u’git-na’siyatlaw qıyın boladı. So’niw umıtıwdın’ tiykarında jatadı.
Sha’rtli reflekslerdin’ so’niwi u’lken biologiyalıq a’h’miyetke iye. Onın’ arqasında organizm a’h’miyetin jog’altqan signallarg’a juwap qaytarıwın toqtatadı.
Adam so’niw refleksisiz jazıw jazg’anda, miynet operatsiyalarında, sport shınıg’ıwlarında qansha kerek emes, artıqsha h’a’reketlerdi qılg’an bolar edi.