Kirisiw. O’siw h’a’m rauajlanıwdın’ ulıwma nızamlıqları. Реже: Adam organizminin’ bir pu’tinligi

Sha’rtli reflekslerdin’ keshigiwi. Bularda ishki irkiliwge jatadı. Ol, sha’rtli titirkendiriwshinin’ sha’rtsiz titirkendiriwshi menen bekinisiwinde waqıt jag’ınan kesh qalg’anda rawajlanadı. A’dette, sha’rtli refleksti payda etiwde sha’rtli titirkendiriwshi signal (mısal ushın qon’ıraw) qosıladı, al 1-5 sekundttan keyin awqat beriledi (sha’rtsiz bekinistiriw). Qashan refleks payda bolg’an bolsa, qon’ırawdı qosqannan keyin da’rriwaq awqat bermey turıp silekey bo’linip baslaydı. Eger, qon’ırawdı qosıp, al awqat penen bekinistiriwdi qon’ırawdın’ sestinen keyin a’sten-aqırın 2-3 minutqa sozsaq, bir neshshe (ayırım waqıtları ko’p sanlı) ta’kirarlawdan keyin sha’rtli reflekstin’ keshigiwi rawajlanadı. Endi, qon’ıraw qosılg’annan da’rriw silekey bo’linip shıqpaydı, al 2-3 minut o’tkennen keyin ajıraladı, 2-3 minut dawamında sha’rtli titirkendiriwshinin’ (qon’ıraw) sha’rtsiz (awqat) titirkendiriw-shi menen bekinistirilmewinen sha’rtli titirkendiriwshi bekinispegen waqıttın’ ishinde tormozlıq qa’siyetke iye boladı. Sha’rtli reflekstin’ keshigiwi h’aywanlardın’ qorshag’an du’nyada jaqsı bag’dar (shamalaw) alıwı ushın jag’day jaratadı. Qasqır, qoyandı a’dewir uzaqtan ko’riwden da’rriw og’an taslanbaydı. Ol qoyannın’ jaqınlap keliwin ku’tedi.
Qasqır qoyandı ko’rgen payıtınan baslap, qoyannın’ qasqırg’a jaqınlap keliwine shekemgi waqıtta, qasqırdın’ u’lken yarımsharlarının’ qabıg’ında ishki tormozlanıw qublısı orın iyeleydi:- dvigatellik h’a’m awqatlıq sha’rtli refleksler tormozlanadı. Eger bunday bolmag’anda qasqır qoyandı ko’riwden izinen quwıwg’a tu’sip ko’binese oljasız qalg’an bolar edi. Payda bolg’an keshigiwshi refleks qasqırdı olja menen ta’miynleydi.
Balalarda keshigiwshi refleks ko’p miynet-penen, ta’rbiya h’a’m shınıg’ıwdın’ arqasında payda etiledi. Eslep ko’rin’ 1-klasstın’ oqıwshısı mug’allim og’an dıqqat awdarıwı ushın qanday shıdamsızlıq penen qolın ja’n-jaqqa bılg’ap orınnan turıp h’a’reket etedi. Al joqarı klasstın’ oqıwshılarında (olda, ba’rinde emes) bizler shıdamlılıg’ın, qa’lewin (qumsawın), tıyıp biliwin, sabırlılıg’ın an’g’aramız.
Uqsas dawıs, iyis h’a’m basqada titirkendiriwshiler pu’tkilley h’a’r qıylı jag’daylarda (waqıyalarda) signallıq etiwi mu’mkin. Bul uxsas titirkendiriwshi-lerdi, tek da’l analizlew h’aywannın’ biologiyalıq maqsetke muwapıq reaktsiyasın (juwap qaytarıwın) ta’miynleydi. Titirkendiriwshini analizlew h’a’r qıylı signallardı ajıratıwdan, bo’liwden organizmge uxsas ta’sirlerdi differentsiatsiya etiwden turadı. Mısal ushın İ.P.Pavlovtın’ laboratoriyasında to’mendegidey differentsirovkanı payda etiwge erisilgen: metronomnın’ minutına 100 tıqıldısı awqat penen bekinistirilgen, al 96 tıqıldısı bekinistirilmegen. Bir neshshe ma’rtebe qaytalawdan keyin iyt metronomnın’ 100 tın’ıldısın 96 tıqıldıdan ajıratıp bilgen. 100 tıqıldıg’a onda silekey bo’linip shıqqan, al 96 ma’rte tıqıldawına silekey bo’linbegen.
Uqsas sha’rtli titirkendiriwshilerdi ajıratıw, differentsiatsiyalaw titirken-diriwshinin’ birewin bekinistiriw basqa titirkendiriwshini bekinistirmew jolı menen payda etiledi. Bunda payda bolg’an tormozlanıw bekinistirilmegen titirkendiriwshinin’ reflekstorlıq reaktsiyasın to’menleydi. Differentsirovki-sha’rtli (ishki) tormozlanıwdın’ bir tu’ri. Differentsiatsiyalawshı tormozlanıwdın’ arqasında bizdi qorshag’an ko’pshilik dawıslardın’ zatlardın’, adamlardın’ h’.t.b. titirkeniwshilerdin’ signallıq a’h’miyetke iye belgilerin ajıratıw mu’mkin. Balalarda differentsiatsiyalaw o’mirinin’ 1-ayınan baslap payda boladı.