Kirisiw. O’siw h’a’m rauajlanıwdın’ ulıwma nızamlıqları. Реже: Adam organizminin’ bir pu’tinligi

Joqarı nerv iskerligi tiplerinin’ klassifikatsiyası
1-ku’shli, biraq teppe-ten’siz yag’nıy qozıw tormozlanıwdan u’stinlik etetug’ın (turaqsız «bezuderjnıy») tip.
2- ku’shli, teppe-ten’li (uravnoveshennıy) nerv qublısları joqarı h’a’reketshen’ («tirshe» h’a’reketshen’) tip.
3- ku’shli, teppe-ten’li (uravnoveshennıy) nerv qublısları pa’s h’a’reketshen’ (sabırlı (spokoynıy), pa’s h’a’reketshen’, inertli) tip
4-a’zzi, nerv kletkaları tez ju’dep iskerliktin’ tez jog’alıwına alıp keliwshi tip.
1-tipke kiriwshi balalarda sha’rtli refleksler a’sten payda boladı, ortasha o’zlestiredi, h’a’r qanday iske tez kirisip tez suwıydı, emotsionallıq jaqtan ku’shli, biler-bilmes juwap berip o’z pikirin maqullaydı, tapsırmalardı waqtında orınlap kelmeydi, a’sten payda bolg’an sha’rtli refleksler tez so’nedi, mektep turmısına qıyınshılıq penen ko’nedi, so’ylegeni tez h’a’m qopal, xarakteri o’zgeriwshen’ boladı, o’z sezimlerin qıyınshılıq penen juwenleytug’ın, qızba, agressiv qıyın ta’rbiyalanatug’ın tek ta’rbiyanın’ arqasında g’ana uzaq h’a’m sistemalı jumıs islew mu’mkinshiligine iye boladı.
2-tipke kiriwshi balalarda sha’rtli refleksler tez payda bolıp tez so’nedi h’a’m tez tiklenedi, mektep turmısına tez ko’nedi, oqıw h’a’m jazıwdı tez u’yrenedi. Olar u’lgili minez-qulqqa iye boladı sabaqlardı ayrıqsha o’zlestiredi, u’yge berilgen tapsırmalardı o’z-waqtında orınlap keliwge h’a’reket qıladı. So’ylegeni tez h’a’m anıq, so’z baylıg’ı ko’p, aytılg’an so’zlerdi tez ilip aladı, tirshe, h’a’reketleri jıldam, juwmaqlap aytqanda basqada unamlı xarakterleri menen ajıralıp turadı.
3-tipke kiriwshi balalarda sha’rtli refleksler a’sten payda boladı, tez so’nedi h’a’m a’sten tiklenedi. Olar oqıwdı, jazıwdı h’a’m so’ylewdi tez u’yrenedi. Minez-qulqı jaqsı, a’depli, a’sten biraq anıq so’yleydi, so’z baylıg’ına iye.
4-tipke kiriwshi balalardın’ jumıs islew qa’biyleti to’men, a’sten so’yleydi. Tili jaqsı rawajlanbag’an, so’z baylıg’ı az boladı. Qıyınshılıqlardan qorqadı, tez sharshaydı. Oqıw h’a’m jazıwdı a’sten u’yrenedi, mektep turmısına qıyınshılıq penen ko’nedi, dostının’, minezine eriksiz maslasadı, o’zlestiriwi to’men, xarakteri biypa’rwa maqsetsiz, dıqqatı biypa’rwalıg’ı menen xarakterlenedi.
İ.P.Pavlovtın’ pikirinshe, joqarı nerv iskerliginin’ 4 tipi adamlardag’ı gippokrat ta’repinen anıqlang’an 4 temperament tu’rlerine sa’ykes keledi. Gippokart adamlarda to’rt temperament (xolerik, sangvinik, flegmatik h’a’m melanxolik) tu’rlerin anıqlag’an. Turaqsız (bezuderjnıy) tip xolerik temperaturamentke, a’zzi tip melanxolik temperamentke sa’ykes keledi. Joqarı nerv iskerliginin’ joqarıda aytılg’an tipleri taza h’alında kemnen-kem ushırap ko’binese bir individuumda h’a’r tu’rli tiplerge ta’n belgi h’a’m qa’siyetler aralasıp ketedi. Joqarı nerv iskerliginin’ tipi nerv sistemasının’ na’silge o’tken qa’siyetleri menen individtin’ o’mir da’wirinde basınan keshirgen ta’sirlerinen quralg’an boladı. Na’tiyjede nerv sistemasının’ belgili bir tipi payda boladı. Joqarı nerv iskerliginin’ tuwma qa’siyetleri sırtqı ortalıqtın’ ta’sirinde birdeyine o’zgerip turadı. Joqarı nerv iskerliginin’ o’zgerip turıw qublısın onın’ plastikligi delinedi. Joqarı nerv iskerliginin’ joqarıda ko’rsetilgen tipleri, tuwma, yag’nıy na’silden-na’silge o’tken boladı. Bul belgiler tiykarınan balanın’ jaslıq da’wirlerinde ayqınıraq ko’rinedi. Balanın’ jası u’lkeygen sayın sırtqı ortalıq ata-ana, mug’allimler, ta’rbiyashılar h’a’m a’tiraptag’ı adamlardın’ ta’rbiyalıq ta’siri na’tiyjesinde ayırım tipke ta’n bolg’an belgiler ma’lim da’rejede o’zgeredi, a’sirese 1-h’a’m 4-tiptin’ wa’killerinde o’zgeris a’dewir sezilerli boladı, sebebi olardın’ minez-qulqında jaman a’detler ko’birek bolg’anı ushın a’tiraptag’ı u’lkenlerdin’ ta’rbiyalıq ta’siri olarg’a salıstırma ko’birek boladı.
Solay etip, balalıq da’wirindegi joqarı nerv iskerliginin’ tipleri, yag’nıy minez-qulq jası artqan sayın o’zgerip baradı. Joqarı nerv iskerliginin’ tuwma ko’rinisi-temperament, olardın’ ta’rbiya na’tiyjesinde o’zgeriwinen payda bolg’an jag’dayı xarakter delinedi.
İ.P.Pavlov birinshi h’a’m ekinshi signal sistemalarının’ o’z-ara ta’sirleniw qa’siyetlerin esapqa alıp adam nerv sistemasın u’sh tiykarg’ı tipke ajıratqan.
1. Ko’rkem tip. Jazıwshılar, muzıkantlar, xudojnikler h’.t.b. usı toparg’a jatadı. Bul topar wa’killerinde birinshi signal sisteması, ekinshi signal sistemasınan bir qansha u’stin turadı. Bularg’a obrazlıq, predmetlik pikirlew ta’n.
2. Oyshıllar tipi. Bul toparg’a ilimpazlar-filosoflar, matematikler, filologlar h’a’m t.b. jatadı.
Bul topar wa’killerinde ekinshi signal sisteması birinshi signal sistemasınan u’stin turadı. Olarda abstraktlıq oylaw qa’siyeti jaqsı rawajlang’an.
3. Ko’pshilik adamlar aralıq tipke jatadı.
Bul tiptegi adamlarg’a eki signallıq sistemanın’ iskerliginin’ teppe-ten’likte bolıwı xarakterli.
Nerv sistemasının’ gigienası
O’sip kiyatırg’an jas a’wladtın’ salamatlıg’ın saqlaw ma’selesi ken’ ma’nistegi tu’sinik bolıp, oqıwshılardın’ sharshawı - yag’nıy talıg’ıwı h’a’m og’ada sharshawının’ (pereutomlenie) aldın alıw wazıypasında o’z ishine aladı. Bul bolsa birinshi gezekte oqıwshının’ talıg’ıwına jol qoymaw menen baylanıslı. Bul ma’sele mekteptegi pedagoglar h’a’m medikler, ata-analardın’ dıqqat orayında turıwı lazım. «Mektep kesellikleri» dep ju’ritiletug’ın keselliklerdin’ aldın alıw h’a’zirgi waqıtta oqıwshılar ta’rbiyası menen shug’ıllanıwshı h’a’r bir adamnın’ tiykarg’ı wazıypası.
Ha’zirgi zaman jag’dayında mektep oqıwshısına optimal oqıw nagruzkasın belgilew u’lken a’h’miyetke iye wazıypa esaplanadı. Sebebi usı jol menen oqıwshının’ fizikalıq rawajlanıwına, jumıs iskerligine h’a’m den-sawlıg’ına unamsız ta’sir etiwshi faktorlardın’ aldı alınadı.
Oqıw nagruzkisinin’ pedagogikalıq h’a’m gigienalıq ta’replerin u’yreniw talıg’ıwdın’ aldın alıw jolların izlep tabıw mug’allimlerdin’ aldında turg’an a’h’miyetli ma’selelerden biri esaplanadı.
Adam organizminin’ barlıq tkan h’a’m organlarındag’ı o’mirlik qublıslar olardın’ xızmeti oraylıq nerv sisteması ta’repinen basqarıladı. Adam tuwılg’annan baslap pu’tin o’miri dawamında aqılıy h’a’m fizikalıq xızmetinin’ jetilisiwi, yag’nıy ta’rbiyalanıwı, bilim alıwı o’ner u’yreniwi miy qabıg’ındag’ı nerv oraylarının’ funktsional mag’dayına baylanıslı. Miydin’ xızmeti eki tu’rli sebepke baylanıslı to’menlewi mu’mkin. Birinshiden miy tkanındag’ı tuwma kemshilikler, tuwılg’annan keyin h’a’r qıylı kesellikler, jaraqatlanıwlar aqıbetinde miy xızmetinin’ to’menlewi. Ekinshiden miydin’ funktsionall kesellikleri, yag’nıy gigienalıq talaplarg’a boysınbaw na’tiyjesinde miydin’ zorıg’ıwınan nevroz, yag’nıy nerv keselliklerinin’ payda bolıwı.
Aqılıy miynet (oqıw, jazıw, pikirlew, ma’sele sheshiw, sabaq tın’law, tayarlaw h’a’m t.b) tiykarınan ko’riw, esitiw organları h’a’m olardın’ bas miy qabıg’ındag’ı oraylarının’ nerv kletkalarının’ atqaratug’ın xızmeti.
Solay eken, oqıwshılar aqılıy miynet gigienasının’ za’ru’r sha’rtlerin: ku’n ta’rtiplerine boysınıw, fizkultura h’a’m sport penen shug’ıllanıw oqıw h’a’m oqıwdan tısqarı shınıg’ıwlar ushın jag’day jaratıw, bir xızmetti ekinshisi menen almastırıp turıw, spirtli ishimlikler qabıllamaw, shılım shekpew, zıyanlı a’detlerge berilmew h’a’m tag’ı basqalardı sanalı tu’rde orınlawg’a h’a’reket qılıwları kerek.
Aqılıy xızmet uzaq waqıt dawam etse, adamnın’ jumıs islew qa’bileti a’ste-aqırın pa’seyip, is sapası to’menlep baslaydı, orınlanıp atırg’an jumısqa itibarı jog’aladı, o’zlestiriwi to’menleydi, bosasadı, mu’lgiydi. Bul jag’day miydin’ xızmet atqarıp atırg’an oraylarındag’ı nerv kletkaları qozıw xalatınan tormozlanıw h’alatına o’tkenligin yag’nıy olar sharshag’anlıg’ın ko’rsetedi. Sharshaw bul qorshag’an ortalıq penen miy qabıg’ındag’ı nerv kletkaları arasında baylanıstın’ waqıtsha u’ziliwi bolıp tabıladı. Sharshaw degende miy kletkalarının’ sonın’ menen birge pu’tin organizmnin’ iskerlik qa’siyetinin’ to’menlewi tu’siniledi. Bul fiziologiyalıq qublıs bolıp, tormozlanıwdın’ aqırg’ı basqıshı esaplanadı. Tormozlanıw da’slep bas miydin’ qabıq bo’liminde, son’ın ala nerv sistemasının’ pa’s bo’limlerine tarqalıp, organizmdi bosastıradı.
Sabaq waqtında sharshawdın’ birinshi basqıshı aktiv tormozlanıwdın’ bosasıwı menen baylanıslı. Bunda oqıwshılardın’ o’zleri aktiv oqıwınan toqtap klassta azmaz shawqım payda boladı. Sharshawdın’ bunnan keyingi ekinshi basqıshı qozıw qublıslarının’ bosasıwı menen dawam etedi. Tormozlanıw qublısı qozıw qublısınan u’stin turadı.
Atrıqsha nagruzki yaki sharshag’anlıg’ı ko’rinip turg’an waqıtta shınıg’ıwdı dawam ettiriw sonday jag’daydı keltirip shıg’aradı, onı İ.P.Pavlov shekten tıs yaki qorg’anıw tormozlanıw» dep atag’an bul tormozlanıw qabıqtın’ nerv kletkaların zorıg’ıp ketiwden qorg’aydı.
Ata-analar h’a’m mug’allimler oqıwshıda aqılıy sharshaw belgisin sezsede ko’binese itibar bermeydi, sebebi bul o’zgerisler waqtınshalıq bolıp tez o’tip ketedi. Leykin bular balada baslanıp kiyatırg’an xronik sharshawdın’ birlemshi belgileri bolıp astenik sindrom dep ataladı h’a’m bul kesellik oraylıq nerv sisteması xızmeti buzılıwının’ bir tu’ri esaplanadı. Kesellik belgilerinin’ payda bolıwı h’a’m o’tiw da’rejesine qarap astenik sindrom sha’rtli tu’rde bir neshshe basqıshqa ajıratıladı.
Birinshi-giperstenik basqıshta ashıwshaqlıq, ta’jen’lilik, o’zin tutıp bilmeslik, sabırsızlıq sıyaqlı belgiler payda boladı. Balalar aktiv boladı, biraq olardın’ xızmetinde ta’rtip bolmaydı. Olar tınımsız bolıp h’a’r qanday jumıstı aqırına shekem dıqqat itibar menen orınlay almaydı, azg’antay kelispewshilik olardın’ xızmetin izden shıg’arıp jiberedi. Olar qıynalıp uyqıg’a ketedi, biymazalanadı, ko’p tu’s ko’redi. Eger o’z waqtında shara ko’rilip kesellik sebepleri saplastırılmasa ku’sheyip ekinshi basqıshqa o’tip ketedi. Bunda ashıwshaqlıq h’a’m ta’jen’lilik talıg’ıw menen birge ketedi. Balanın’ jumıs iskerligi ku’shli baslanıp, birden pa’seyip keshedi. Ashıwshaqlıq, jaman kewil-xoshlıq penen h’a’m jek ko’riwshilik penen almasadı. Bunday oqıwshı jazg’an waqtında basqalarg’a salıstırg’anda gramatikalıq qa’telerdi ko’birek jiberedi, ayırım jag’daylarda so’zlerdegi h’a’riplerdide tu’sirip qaldıradı, yag’nıy materialdı qıyın o’zlestiredi, din’kesizlik h’a’m bas awırıwı oqıwshının’ jumıs iskerligin to’menletedi. Oqıwshılarda xronik talıg’ıwdın’ aldın alıwda jumıs islew h’a’m dem alıw rejimine boysınıw u’lken a’h’miyetke iye.
Talıg’ıwdın’ en’ tiykarg’ı belgisi aqılıy miynet na’tiyjesinin’ to’menlewi esaplanadı.
Jumıs iskerliginin’ a’dettegi pa’seyiwin aqılıy talıg’ıwdan ajıratıp biliw lazım. Aqılıy talıg’ıw artıp barg’an sayın balanın’ orınlap atırg’an jumısında o’nim bolmaydı.
Aqılıy h’a’m fizikalıq talıg’ıw o’z-ara baylanıslı, h’a’dden zıyat aqılıy talıg’ıw orınlanıp atırg’an fizikalıq jumıstın’ o’nimliligin to’menletedi, yaki kerisinshe fizikalıq talıg’ıw aqılıy miynetke unamsız ta’sir ko’rsetedi.
Aqılıy talıg’ıwg’a ta’n belgilerge dıqqattın’ h’a’m este saqlawdın’ to’menlewin, pikirlew h’a’m eleslewdin’ buzılıwın atap o’tiw kerek.
Ayırım mag’lıwmatlarg’a tiykarlanıp, aqılıy isshen’lik qa’biyleti ko’rsetkishlerin ku’n dawamında u’yrenip shıg’ıp ayırım da’wirlerge ajıratıw mu’mkin. Bul o’z na’wbetinde oqıw h’a’m miynet etiw boyınsha ratsional ku’n ta’rtibin du’ziwde en’ obektiv negiz esaplanadı.
Aqılıy isshen’lik qa’biyleti 5 da’wirden ibarat.
1. İske kirisiw da’wiri. Sabaqta bir neshshe minut dawam etip, oqıwshı jumıs jag’dayına maslasıp baradı.
2. Optimal isshen’lik da’wiri. Aqılıy miynetti orınlawdın’ stabillesken da’wiri. Bunda dıqqat dominantası ju’zege shıg’adı.
3. Tolıq kompensatsiya da’wiri. Aldın’g’ı da’wirden parq qılıp, talıg’ıwdın’ da’slepki belgileri payda bola, baslaydı, biraq olardı adamnın’ erk ku’shi kompensatsiyalastırıp, basıp ju’zege shıg’armay turadı.
4. Subkompensatsiya da’wiri. Talıg’ıwdın’ artıp barıwı jumıs iskerliginin’ pa’seyiwi menen xarakterlenedi, biraq adam erk ku’shi menen ma’lim waqıtqa shekem aqılıy miynetti talap da’rejesinde dawam ettiriwi mu’mkin.
5. Miynet iskerliginin’ progressiv to’menlew da’wiri. Bul da’wir talıg’ıwdın’ tez artıp barıwı menen xarakterlenedi, bunda orınlanıp atırg’an aqılıy miynettin’ na’tiyjeliligi h’a’m o’nimi keskin to’menleydi. Joqarıda aytılg’an da’wirlerdi, sabaq dawamında, ku’n, h’a’pte, kvartal, jıl dawamında gu’zetiw mu’mkin.
Aqılıy miynet iskerligin joqarı da’rejede saqlay alıw mu’mkinbe Aqılıy miynettin’ joqarı o’nimliligin ta’minlewshi jag’daylar to’mendegilerden ibarat:
Ha’r qanday miynetti orınlawg’a a’ste-aqırın kirisiw.
Jumıs orınlawdın’ optimal ritmin h’a’m ta’rtibin tan’law h’a’m og’an boysınıw.
Jumıstı izbe-izlikte, birinen keyin birin orınlawg’a a’detleniw.
Miynet h’a’m dem alıwdı sho’lkemlestiriw, bir jumıstın’ tu’rin ekinshisi menen almastırıp alıp barıw.
Sistemalı tu’rde fizikalıq shınıg’ıwlar menen shug’ıllanıp turıw.
Aqılıy miynet qa’niygeligin avtomatlastırıw h’a’m jetilistiriw.
Adamda sharshaw jag’dayı o’z waqtında dem alıw menen almastırılmasa, ol h’a’dden tıs sharshaw h’alatına o’tedi. Bul organizmnin’ keselligi.
Ha’dden tıs sharshag’an balalardın’ sabaqtı na’tiyjeli o’zlestiriwi pa’seyip ketedi. Mektep oqıwshılarında h’a’dden tıs sharshaw, tiykarınan oqıw h’a’m oqıwdan tısqarı jumıslardın’ normadan artıp ketiwi, ku’n ta’rtibinin’ buzılıwı, ashıq h’awada jeterli bolmaslıq, awqatlanıwdı tuwrı sho’lkemlestirmew na’tiyjesinde kelip shıg’adı.
Ha’dden tıs sharshaw na’tiyjesinde nerv sistemasında qozıw h’a’m tormozlanıwdın’ adekvatlılıg’ının’ buzılıwına yag’nıy, ashıwshaq-lıq yaki nevrozg’a alıp keledi.
Nevroz yaki nerv keselligi to’mendegi kemshilikler sebepli payda boladı.
1. Ha’dden tıs sharshaw
2. Aqılıy miynetten zorıg’ıw
3. Oqıw nagruzkisinin’ artıp ketiwi
4. Ha’rqıylı juqpalı keselliklerden keyin
5. Vitamin jetispewshiliginen
6. Shan’araqtag’ı tınıshsız o’mir
7. Mug’allim menen oqıwshı arasındag’ı kelispewshiliklerden
Nevrozg’a shalıng’an balalarda kesellik belgileri 3 h’alatda ko’rinis beredi.
1. Qıyalparazlıq
2. O’jetlik, qaysarlıq
3.Qorqıw
Bunday jag’daydag’ı balalarda ishtey jog’aladı, tez-tez shamallaydı, bası awıradı, miyi aylanadı, tez sharshaydı, ta’jen’, biyg’am, ashıwshaq, jılawıq, az so’yleytug’ın, ınjıq boladı. Uyqısı buzıladı, uyqılap jatıp sandıraqlaydı, ko’p tu’s ko’redi.