Kirisiw. O’siw h’a’m rauajlanıwdın’ ulıwma nızamlıqları. Реже: Adam organizminin’ bir pu’tinligi

Sha’rtli reflekstin’ payda bolıw mexanizmi. İ.P. Pavlovtın’ bergen tu’sinigine qarag’anda sha’rtli reflekstin’ payda bolıwı qabıqtın’ eki topardag’ı kletkaları arasında waqıtsha baylanıstın’ ornatılıwına baylanıslı: sha’rtli titirkendiriw h’a’m sha’rtsiz titirkendiriwdi qabıllawshı arasında. Qabıqtın’ bul eki uchastkisi bir waqıttın’ ishinde qansha jiyi qozısa bul baylanıs sonsha bekkemlenedi. Bir neshe birgeliktegi qozıwdan keyin baylanıs sol da’rejede bekkemlenedi h’a’tteki bolıp-bolg’anı bir sha’rtli titirkendiriwshinin’ ta’sirinin’ o’zinde ekinshi oraydada (ochag) qozıw payda boladı.
A’wele indifferentlik titirkendiriwshi, eger ol jan’a h’a’m ku’tilmegen bolsa, organizmnin’ ulıwma generalizatsiyalang’an reaktsiyasın shaqıradı-du’smalıy refleks, bunı İ.P.Pavlov izertlewshilik yaki «bul ne« refleksi dep atag’an.
Ha’r qanday titirkendiriwshi eger ol birinshi ma’rte qabıllansa h’a’reket-lendiriwshi (dvigatellik) reaktsiya shaqıradı (ulıwma silkiniw, ko’zin, qulag’ın titirkendiriwshi ta’repke burıw) dem alıwdın’, ju’rektin’ sog’ıwının’ jiyilesiwi. Miydin’ elektrlik aktivliliginin’ generalizatsiyalang’an o’zgeriwi-alfa-ritm tez terbeliske almasadı (beta-ritm). Bul reaktsiyalar ulıwma generalizatsiyalang’an qozıwdı sa’wlelendiredi. Titirkendiriwshi ta’kirarlang’anda, ol ma’lim bir xızmetke tu’rtki (signal) qa’siyetine iye bolmasa du’smalıy refleks o’ship baradı. Mısal ushın iyt birinshi ma’rte qon’ırawdı esitse, ol og’an ulıwma du’smalıy reaktsiya beredi, al bunda silekey bo’linip shıg’ıwı bolmaydı. Endi dawıs shıg’arıwshı qon’ırawdı awqatlanıw menen bekinistiremiz.Bul waqıtta u’lken yarım sharlardın’ qabıg’ında qozıwdın’ eki orayı payda boladı - birewi esitiw zonada, al ekinshisi awqatlanıw orayında (qabıqtın’ bul uchastkileri awqattın’ iysinin’, da’minin’ ta’sirinde qozadı). Qon’ırawdı birneshshe ma’rte awqatlanıw menen bekinistirgennen keyin u’lken yarımsharlardın’ qabıg’ında eki qozıw orayının’ arasında waqıtsha baylanıs payda boladı.
Son’g’ı jıllardag’ı tekseriwlerge qarag’anda waqıtsha baylanıstın’ payda bolıwı tek gorizontal (qabıq-qabıq) talshıqlardan o’tip qalmastan qabıq-qabıq astı-qabıq jollarıda u’lken a’h’miyetke iye. Bul, ta’jiriybedegi iytlerde miydin’ ku’lren’ zatı kesilgende tolıq da’lillengen. Bunda sha’rtli titirkendiriwshiden orayg’a u’mtılıwshı impulslar talamus h’a’m arnawlı emes sistemalar (gippokamp, retikulyar formatsiya) arqalı qabıqtın’ sa’ykes zonasına kelip tu’sedi.
Bul jerde olar qayta islenedi h’a’m to’menge tu’siwshi jollar arqalı qabıq astı du’zilislerge jetip baradı, h’a’m oyaqtan impulslar ja’ne qayttan qabıqqa sha’rtsiz reflekstin’ wa’killigindegi zonag’a qaytıp keledi.
Waqıtsha baylanıstın’ payda bolıwında qatnasatug’ın neyronlarda qanday o’zgeristin’ payda bolıwı ma’selesinde h’a’r qıylı ko’z qaraslar bar. Olardın’ biri baslı roldi nerv o’simtelerinin’ u’shlarının’ morfologiyalıq o’zgeriwine qoyadı.
Sha’rtli reflekstin’ mexanizmi h’aqqındag’ı basqa ko’z-qaras A.A.Uxtomskiydin’ dominanta printsipine tiykarlang’an. Nerv sistemasında h’a’r-bir waqıtta qozıwdın’ u’stinlik etiwshi orayı-dominantlıq ochag, boladı. Dominantlıq ochag basqa nerv oraylarınan kelip tu’sken qozıwdı o’zine tartıw qa’siyetine iye, h’a’m usının’ esabınan ku’sheyedi. Mısal ushın ash bolg’anda oraylıq nerv sistemasının’ tiyisli uchastkilerinde joqarı qozıwshan’lıqtag’ı turaqlı ochag payda boladı-awqatlıq dominanta. Eger ash ku’shikke su’t jalatıp bir waqıtta onın’ ayag’ı elektr toki menen titirkendirilse, ku’shik bug’an juwap qaytarmaydı yag’nıy ayag’ın tartıp almaydı, qayta better jedellik penen su’tti jalawın dawam etedi. Al tamag’ı toq ku’shiktin’ ayag’ı elektr togi menen titirkendirilse ku’shikte ayag’ın tartıp alıw reaktsiyası payda boladı. Sha’rtli reflekstin’ payda bolıwında sha’rtsiz reflekstin’ orayında payda bolg’an turaqlı qozıwdın’ ochagi sha’rtli titirkendiriwshinin’ orayında payda bolg’an qozıwdı o’zine tartadı dep esaplanadı. Bul eki qozıwdın’ qosarlasıwına qaray waqıtsha baylanıs payda boladı.
Ko’pshilik izertlewshiler waqıtsha baylanıstın’ bekinisiwinde beloktın’ sintezleniwinin’ o’zgeriwi u’lken a’h’miyetke iye dep esaplaydı. Sonday-aq waqıtsha baylanıstın’ materiallıq negizi esaplanatug’ın arnawlı beloklıq zat jo’ninde jazılg’an. Wqıtsha baylanıstın’ payda bolıwı qozıwdın’ izinin’ saqlanıw mexanizmine baylanıslı.