Kirish Mehnat va Inson resurslari haqida umumiy tushunchalar

Ikkinchidan ularning mehnatidan xalq xo’jaligi va iqtisodiyotda foydalanish samaradorligidir.
Mehnat resurslarini taqsimlashdeganda resurslarning xalq xo’jaligida ishlaydigan va ishlaymaydigan qismlari tushuniladi. Ishlaydigan aholi, o’z navbatida, ayrim tarmoqlar, kasb guruhlari bo’yicha taqsimlanishi, shu jumladan, aqliy va jismoniy mehnat bo’yicha, mehnat rejimi bo’yicha, sotsial-iqtisodiy sohalar bo’yicha qarab chiqiladi.
Mehnat bilan bandlarni xalqaro jihatlardan biri ularni “iqtisodiy faoliyat turlari bo’yicha” quyidagicha taqsimlashdir:

• 
  -yollanma xodimlar (korxona rahbari yoki ayrim shaxs bilan mehnat shartnomasi tuzgan fuqarolar);
  

• 
  -ish beruvchilar (mustaqil ish olib boradigan va bitta yoki bir nechta shaxsni ishlash uchun doimiy yollab turadigan xodimlar kiradi);
  

• 
  -o’z hisobidan ishlaydigan shaxslar (doimiy asosda yollanma xodimlarni yollamaydigan fuqarolar);
  

• 
  -ishlab chiqarish kooperativlari a’zolari (kooperativlarning faol ishlovchi a’zolari hisoblanadigan shaxslar);
  
• 
  -oilaning yordam beruvchi a’zolari (oilaviy biznesdagi oilalarining a’zolari kiradi, mazkur biznesga o’sha uy xo’jaligida ishlaydigan qarindoshlardan biri boshchilik qiladi).
  

Biz yana “Mehnatni sarf qilish samaradorligi” degan ta’rifni aniqlab olishimiz kerak. Har qanday faoliyat turidagi samaradorlik pirovard natijada mahsulot yoki xizmatlar birligini ishlab chiqarishga sarflanadigan vaqt bilan o’lchanadi. Mehnat sarf qilish samaradorligi bo’yicha mintaqalar farqiga sabab shuki, turli hududlarda texnologiya darajasi, mehnatni tashkil etish darajasi turlicha bo’ladi. Turli sabablarga ko’ra, shu jumladan, etnik va tarixiy xususiyatlarga ega bo’lgan sabablarga ko’ra ham xodimlar malakasi bir-biridan farq qilishi mumkin.
¹⁹
3.Mehnat inson omili va uning ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati.

“Inson omili” tushunchasi myehnat jarayonida yollanma xodimga texnokratik yondashuvga asoslangan XX asrning ikkinchi yarmida paydo bo'lgan ushbu muammo bugungi kunda ham dolzarb hisoblanadi. Yollanma xodimning o'z mehnat faoliyatidan qoniqmasligining ortib borayotganligidan kadrlar qo'nimsizligi, ishga kelmaslik yoki kech qolish va boshqa salbiy holatlar dalolat beradi. Bu esa mehnat unumdorligi va ishlab chiqarishning boshqa sifat ko'rsatkichlariga salbiy ta'sir ko'rsatishi bilan bir qatorda xodimning ijodiy o'sishiga ham halaqit beradi.²⁰

Inson omili tushunchasini 1964 yilda amerikalik psixolog Yu.MakKormik “Ishlab chiqarish jarayonida inson omili” maqolasida muomalaga kiritgan. Uning lug'aviy ma'nosi esa “insonning ijtimoiy, iqtisodiy, ishlab chiqarish, ilmiy-tyexnikaviy, tashkiliy-boshqaruv va boshqa munosabatlarda insonning amal etishi”1 sifatida talqin etiladi. Boshqa bir talqinga ko'ra, inson omili — ishlab chiqaruvchilar, iste'molchilar, boshqaruvchilarning iqtisodiy muomalasining psixologiyasi bo'lib, iqtisodiy jarayonlar va munosabatlarga jiddiy ta'sir ko'rsatadigan omildir.²¹
“Inson omili” tushunchasiga “mehnat resurslari”ga nisbatan jiddiy ravishda kengroq va chuqurroq ma'no beriladi. Umuman olganda, inson omili – inson resurslarini takror hosil qilish, taqsimlash va ulardan foydalanish bo'yicha ijtimoiy–iqtisodiy tizimdir.
Bugungi kunda “raqamli iqtisodiyot”dan keng foydalanadigan bo'lsak amaliyotda korxonaning tashkiliy madaniyati personal uchun jozibador bo'lishi mo'ljallanmoqda, safarbar etuvchi omillar rahbariyatda moddiy rag'batlantirishdan tashqari majburlovchi vositalar – jazolash, buyruq byerish va boshqa ma'muriy choralardan xam kengroq foydalanadi.
Boshqaruvning bunday ma'muriy usullari orqali ko'zlangan maqsadga erishib bo'lmasligi allaqachon isbotlangan.