Кириш 3 I боб. Экологик терминлар тадқИҚининг назарий асослари

2-боб бўйича хулосалар
Экология маъносини билдирувчи лексик семантик гуруҳни ҳосил қилувчи эколексиканинг умумадабий тил лексикаси билан ўзаро таъсирлашуви ҳам муқаррар ҳолат бўлгани учун уларда сезиларли семантик силжишлар содир бўлади. Айнан шу нарса иккиламчи номинация жараёнларини келтириб чиқаради.
Эколексика икки катта лексик семантик гуруҳга яъни, ижобий ва салбий маънога эга экологик бирликларга бўлинади.
Эколексиканинг бундай лексик семантик гуруҳни лари нафақат рус ва инглиз балки ўзбек ва қорақалпоқ тилларида ҳам мавжуд. Уларни тилшунослик ва унга яқин тоифадаги сўзларнинг табиати ва улардаги динамик ўзгаришларни, уларнинг нутқда қўлланиши хусусиятларини ҳамда узлуксиз кўпайиб бориши, тараққий этиши муаммоларини аниқлаш имкониятларини кенгайтиради, уларни ҳар томонлама ва чуқур талқин этишга хизмат қилади.
Ижобий маънога эга экосўзлар инглиз ва ўзбек тилларидаги кенг тарқалган бўлиб, улар беш турдаги кичик гуруҳларга бўлинади.
Салбий маънони англатувчи экосўзлар тўртта микрогуруҳларга бўлинади.
Тиллардаги эколексиканинг барча лексик семантик гуруҳниларида от, сифат, сифатдош, феъл каби сўз туркумларига оид сўзлар сон жиҳатдан кўп бўлиб улар кенг қўлланилади.
Ўзбек тилида ҳам янги экосўзлар конверсия, яъни бир сўз туркумига тегишли сўзнинг бошқасига ўтиши натижасида ҳосил бўлади. Бунга асосан, отлар тоифасига ўтиб қолган сифатлар, ҳаракат номлари киради.
Агглютинатив тиллардаги эколексемалар таркибига кўра синтетик ва аналитик сўзларга бўлинади. Бир ўзакли ва суффиксал сўзлар синтетик тил бирликлари тоифасига киради.
Префиксал суффиксал экосўзлар юқорида айтиб ўтганимиздек барча қиёсланаётган тилларда мавжуд. Ўзбек тилида ҳам кам бўлса-да учрайди. Бироқ икки префиксли суффиксал экосўзларнинг ноёб намуналари фақат инглиз ва рус тилларига хос.
Инглиз ва ўзбек тиллардаги эколексикада қўшма сўзлар ҳам мавжуд. Уларнинг кўп қисмини отлар ташкил қилади. Улар асосан, экотерминлар сифатида хизмат қилади. Қўшма экотерминлар қиёсланаётган барча тилларда яна сўз бирикмасининг қўшма сўз ҳолига келтириш, яъни лексикализациялаш ва сўз бирикмасининг суффиксли қўшма сўзга айлантирилиш усуллари билан ҳам ҳосил қилинади.
Турли тизимларга мансуб тиллар эколексикаси таркибида жуфт сўзлар ҳам оз бўлса-да мавжуд. Бундай сўзларнинг компонентлари бир биридан грамматик жиҳатдан мустақил.
Инглиз ва ўзбек тиллар эколексикаси лексика миқёсида ясалишига кўра ҳам ўхшаш, ҳам фарқли жиҳатларга эга. Айрим туркий тилларда қўшма сўзлар, жуфт ва бирикмали сўзлар аналитик усулда ясалган экономлар деб таърифланади. Бирикмали экосўзлар инглиз ва ўзбек тилида эколексиканинг энг кўп қисмини ташкил қилади. Улар тузилишига кўра эркин синтактик сўз бирикмаларига яқин туради.
Ҳозирги пайтда агглютинатив тиллар гуруҳига мансуб ўзбек тилида айниқса калькалаш усули тараққий этган. Калькалаш янги сўзларни ўзлаштираётган тилнинг грамматик қонунлари ва сўз ясаш моделларига мувофиқ тарзда амалга оширилади.
Ўзбек тилида бошқа туркий тилларда бўлгани каби ярим калькалаш усулидан ҳам кенг фойдаланилади. Унинг моҳияти шундаки, экосўзнинг бир компоненти ўзлаштирилган бошқа сўз эса ўзига мансуб бўлган тилга хос.
Эколексиканинг ясалиш хусусиятларидаги кўп жиҳатлар типологик категориялар сифатида намоён бўлади. Экосўз ва экотерминларнинг асосий лексик семантикаси тил иерархиясининг лексик ва синтактик миқёсларида ҳар бир тилнинг ўзига хос ҳамда фарқли сўз ясаш воситалари ва усуллари орқали ўз ифодасини топади.
Ясама сифатлар турли тизимли тиллар эколексикасининг асосий қисмини ташкил қилади. Инглиз тилидаги сифатлар отлар билан мослашмайди. Шу жиҳатдан улар ўзбек ва қорақалпоқ тилларига яқин туради. Чунки бу тиллардаги сифатлар ҳам отлар билан мослашмайди. Рус тилидаги сифатлар отлар билан род, сон ва келишикда мослашади. Айни пайтда рус ва инглиз тилида сифатларнинг даража категорияси морфологик жиҳатдан ўз ифодасини топган.