|
to forest – ўрмон барпо қилмоқ ;
to deforest - ўрмонни кесмоқ ;
Экологияга оид сўзларнинг ясалишида қуйидаги аффикслар иштирок этади:
Инглиз тилида Ўзбек тилида
-er: smoker -чи: чекувчи
-ist: ecologist Ø: эколог
Economist -чи: иқтисодчи
-age: leakage -ш: оқиб кетиш
flowerage -ш: гуллаш
roughage -Ø: қўпол
-ion, -ation, -tion:
Агглютинатив тилларда юқорида берилган –чи,-иш, -лик, -чилик, суффиксларидан ташқари эколексемалар ясашда яна –гич, -кич, -қич (сузгич, ўлчагич, йиртқич) , -ма, -ме, -пе (эритма ; қазилма, бирикма) -қин, (тошқин, ), -инди, (чўкинди, чиқинди) –зор, (чакалакзор, қайинзор, ) –хона, (иссиқхон) каби бошқа аффикслардан ҳам кенг фойдаланилади.
Икки суффиксли экосўзлар (R +s+s) инглиз ва ўзбек тилларига хос лисоний ҳодиса. Масалан:
N+-er+-ing: fishering – балиқчилик;
Инглизча бундай сўзларга бошқа тиллардаги бир суффиксли сўзлар тўғри келади. Аксарият ҳолларда уларнинг баъзиларига бирикмали эколексемалар мос келади:
N+-ous+-ness:
dangerousness – хавф хатар ;
salinization - ернинг шўрланиши.
Инглиз тилида уч аффиксли сўз ҳам пайдо бўлган: Environmentalist – атроф муҳитни ифлосланишига қарши курашувчи воситаларни ишлаб чиқувчи олим.
Инглиз тилида p+R+s кўринишидаги, яъни лексема таркибида бир префикс ва бир суффиксга эга бўлган сўз ясаш модели ҳамда p+p+R+s, яъни икки префиксли ва бир суффиксга эга бўлган сўзларнинг моделлари мавжуд.
im-+R+-sion; imprecision - аниқ эмас
im-+R+-ty; impurity – ифлослик
un- +R+ -ty; unregularity –доимий эмас
uncertainty – аниқ эмас
un-+R+ -еd; unpolluted – ифлосланмаган
dе- +R+ -еd; deforested – ўрмонсизланган
un- +R+ -аblе;
unavailable - қочиб бўлмайдиган
uncongreable – музламайдиган
Префиксал ва суффиксал экосўзлар юқорида айтиб ўтганимиздек барча қиёсланаётган тилларда мавжуд. Ўзбек тилида ҳам кам миқдорда бўлса ҳам учрайди. Бироқ икки префиксли суффиксал экосўзларнинг ноёб намуналари фақат инглиз ва рус тилларига хос. Масалан:
over- +en-+R+-ment;
overenrichment – тўлиб кетган
Лекин булар экосўзлар жуда оз миқдорни ташкил этади.
Ясама экосўзлар ичида бир префикс ва икки суффиксли сўзлар ҳам учраб туради.
im-+R+-ous+-ness;
imperviousness – ўтказмайдиган
re-+R+-ize+-tion;
resalinization - – иккиламчи шўрлаш
Турли тизимларга мансуб тиллардаги эколексикада қўшма сўзлар ҳам мавжуд. Уларнинг кўп қисмини отлар ташкил қилади. Улар асосан, экотерминлар сифатида хизмат қилади. Қўшма экотерминлар қиёсланаётган барча тилларда сўз бирикмасини қўшма сўз ҳолига келтириш, яъни лексикализациялаш ва сўз бирикмасининг суффиксли қўшма сўзга айлантирилиш усуллари билан ҳам ҳосил қилинади. Сўзларни қўшиб сўз ясаш инглиз ва рус тилларида энг маҳсулдор сўз ясаш усули ҳисобланади. Бунда икки ёки уч сўз негизи иштирок этиши мумкин: тошкўмир – ҳамиша яшил ; аэрофотосъёмка.
Қўшма сўзлар компонентлари бир-бирига нисбатан тенг ёки тобе муносабатда бўлиши мумкин. Улар кўпинча битишув усулида ясалади ва бу усул инглиз, ўзбек тилларида кенг тарқалган. Ушбу тилларда уч компонентли қўшма сўзлардан кўра икки компонентли қўшма сўзлар кўпроқ. Айрим ҳолларда бу каби сўзларда атрибутив боғланишлар ҳам кузатилади. Бу ҳол қўшма сўзлар компонентларининг мослашув орқали ҳам боғланишига бевосита ишора қилади. Масалан: snowfall – қорбўрон; durability – – узоқ чидамлилик; rainbow –камалак.
Инглиз тилидан олинган ушбу мисолларда қўшма сўз компонентларидан жумлалар тузиш мумкин: rainfall – the rain falls; сабаби: уларда предикативлик муносабатлари яширинган, бундай мисоллар ўзбек тилида ҳам топилади: ўтхўр – ўт ўлан ейдиганлар, тинчликсевар – тинчликни севади, табиатсевар, ватанпарвар, инсонпарвар.
Ясама сифатлар турли тизимли тиллар эколексикасининг асосий қисмини ташкил қилади. Инглиз тилидаги сифатлар отлар билан мослашмайди. Шу жиҳатдан улар ўзбек ва қорақалпоқ тилларига яқин туради. Чунки бу тиллардаги сифатлар ҳам отлар билан мослашмайди. Рус тилидаги сифатлар отлар билан род, сон ва келишикда мослашади. Айни пайтда рус ва инглиз тилида сифатларнинг даража категорияси морфологик жиҳатдан ўз ифодасини топган.
Эколексика феъллари инглиз тилида асосан префиксал усулда ясалади. Бундан ташкари ҳозирги замон инглиз тилида феъллар барча сўз туркумларидан ҳосил қилинади. Шунинг учун ҳам бу тилда феълларнинг суффиксал ясалиш усули сусайиб кетган.
Уларнинг сони ҳам оз –ify, -ize, -ise, -ate, -en, -fy: to calcify-отвердеть-қотмоқ - қатыў; to sterlize
-стерилизациялаш
to activate – активлаштириш;
to amalgamate – амальгалаш;
to ripen – етилмоқ;
to humidify –намламоқ.
Ўзбек тилида экологияга оид феълларнинг ясалишида –ла, -моқ, -лаштир,-лаштирмоқ, каби суффикслар иштирок этади:
хлорламоқ ифлосламоқ;
минераллаштирмоқ ва ҳоказо.
Юқорида келтирилган мисоллар турли тизимдаги тиллар эколексикаси ясалишига кўра ҳам ўхшаш ҳам фарқли жиҳатларга эга эканлигини кўрсатиб турибди. Экосўзлар барча тилларда асосан, сўз ясовчи морфемалар ва қўшма сўзлар воситасида ҳосил қилинган. Семантик деривация ҳам барча тилларга хос типологик ҳодиса.
Бироқ фақат мазкур тадқиқотда қиёсланаётган тилларгина эмас, балки барча ривожланган дунё тиларида ҳам сўз бирикмаларини қисқартириш ёки уларни новербал воситалар орқали ифодалаш усуллари ҳам мавжуд.
Do'stlaringiz bilan baham: |
