Кириш 3 I боб. Экологик терминлар тадқИҚининг назарий асослари

2.2. Турли тизимли тиллардаги эколексиканинг лексик миқёсда ясалиш йўллари
Ҳар бир тил эколексикаси ўзининг деривацион имконият ва ресурсларига эга, лекин ҳар бир қиёсланаётган (рус, инглиз, ўзбек ) тилларда деярли бир хил. Шу билан бирга уларнинг ўзига хослари ҳам топилади. Барча тилларда эколексемалар лексик ва синтактик миқёсда фаол бўлган сўз ясаш усуллари орқали ҳосил қилинади. Лексик миқёсда лексик семантик усул анъанавий ҳисобланади. Масалан, барча тилларда лексик семантик сўз ясаш усули мавжуд. Бундай сўз ясаш усули натижасида омонимик лексемалар кўпаяди. Бу сўзлардаги лексик маънонинг кенгайиш ҳисобига содир бўлади. Бундай сўз ясаш механизми асосида турли тематик гуруҳларга мансуб икки сўз ва улар маъноларининг ассоциация ёрдамида яқинлашиш ҳодисаси ётади. Лексик бирликнинг кўчма (метафорик) маъноси унинг номинатив функцияси сифатида намоён бўлади, яъни унинг номига ўтиб қолади.
Бунда қиёслаш учун, асосан, бир умумий элемент инсон танаси органлари, баъзида, кийимга тааллуқли предметлар олинади: қўлтиқ (тўғри маъноси) – gulf – залив -Гибралтар қўлтиғи; тоғ этаги – at the foot of the mountain – подножья горы. Рус ва инглиз тилларида ўзбекча “этак, нога, foot” сўзларига алмаштирилган. Туркий тилларда бундай сўз ясаш усули маҳсулдор эмас. Морфологик сўз ясаш усули барча қиёсланаётган тилларда энг маҳсулдор саналади. Унга префикслар, суффикслар, сўз (негизларини) қўшиш, конверсия (айниқса, инглиз ва ўзбек тилларида), сўзларни қисқартириш, новербал субституция (барча тилларда), семантик қисқартириш кабилар ёрдамида сўз ясашлар киради.
Префиксация, конверсия агглютинатив тиллар учун пассив сўз ясаш усуллари ҳисобланади. Префикслар, асосан, рус ва форс тилларидан қабул қилинганлиги сабабли фақат шу тилдан ўтган сўзлар негизларигагина қўшила олади: антивирус, беадад, экотизим, дезактивация ва б. Улар кўпроқ экотерминларда учрайди.
Инглиз тилида конверсия энг анъанавий сўз ясаш усули; конверсияда сўз семалари парадигмаси сўз ясовчи восита сифатида хизмат қилади: damage – зарар, to damage – зарар келтирмоқ; smog – тутун, to smoke – тутамоқ; flood - сув босиши, to flood – сув бостирмоқ.;
Ўзбек тилида ҳам янги экосўзлар конверсия, яъни бир сўз туркумига тегишли сўзнинг бошқасига ўтиши натижасида ҳосил бўлади. Бунга асосан, отлар тоифасига ўтиб қолган сифатлар, ҳаракат номлари киради: тепа (тепа жой), баландда (баландлик тепасида), аччиқ, чучук, ифлос, исқирт, чирик. Бундай сўзлар ўзбек тилида ҳам қорақалпоқ тилида ҳам кўп эмас.
Рус тилида конверсия усули кузатилмайди. Рус тилида худди инглиз тилидаги каби префиксал ва, айниқса, суффиксал усул маҳсулдор.
Хусусан инглиз тилида эколексемаларни ясашда қуйидаги префикслар қўлланилади.
Dis- префикси сўз негизидаги маънога тескари ҳаракатни ифодалайди
Инглиз тилида Ўзбек тилида
Disforest ўрмонни кесмоқ
disarm қуролсизлантирмоқ
disroot илдизини йўқотиш
disincrease камайтириш
discharge бўшатиш
Инглизча префиксал экосўзлар рус тилида ҳам префиксал сўзлар орқали ифодаланади.
De- префикси тескари иш – ҳаракат, ёки борини йўқ қилиш, қутулиш, озод қилиш маъноларини билдиради.
Инглиз тилида Ўзбек тилида
Denitrifу азотни чиқариш
Devastate хароб қилмоқ
Depopulate одамлардан бўшатмоқ
Dewater сувни қочирмоқ
Desalinize сувни чучуклаштирмоқ
Re – префикси яна, қайтадан деган маъноларни билдиради.
Инглиз тилида Ўзбек тилида
refine қайта тозалаш
restock заҳираларни тўлдириш
refores ўрмонни қайта тиклаш
rewater қайтар сув
recycle қайта ишлаш
recover қайтиш
repopulate шаҳарлаштириш
Mis – бирор ҳаракатни “ёмон, нотўғри бажариш” маъносини билдиради.
Инглиз тилида Ўзбек тилида
misuse суистеъмол қилмоқ