Кино ва телевидениеда монтаж

Ikkinchi tajriba – mashxur «Kuleshov effekti». 
Bu mashxur effektning isbotlanishiga shunchaki L.Kuleshov 
bilan uning bir qaysar hamkasbi o‘rtasida yuzaga kelgan tortishuv 
sabab bo‘lgan. Isbot uchun aktyor V.A.Mozjuxinning bir nuqtaga 
hech qanday hislar va fikrsiz sovuqqonlik bilan tikilib turgan yirik 
plani tasvirga olingan. Bundan tashqari yana uchta kadr: 
maydonchada o‘ynayotgan bolakay, tobutda yotgan yosh qizaloq 
va bir taqsimchada issiqqina ovqat tasvirlari olindi. Aktyor 
Mozjuxinning yirik plani kadri uch qismga kesilgan va boshqa 
kadrlar bilan alohida-alohida montaj qilib chiqilgan. Ya’ni Aktyor 
Mozjuxinning yirik plani avvaliga maydonchada o‘ynayotgan 
bolakay kadri bilan, keyin esa Mozjuxinning yirik plani tobutda 
yotgan yosh qizaloqning kadri bilan, va nihoyat, aktyorning yirik 
plani taqsimchada turgan issiqqina ovqat aks etgan kadr bilan 
montaj qilindi. Bu uchta alohida-alohida montaj qilingan 
tasmalarning har uchchalasi bir vaqtning o‘zida tor doiradagi kino 
san’ati vakillariga namoyish etgan. Tasvirlarni ko‘rgan hamma 
yakdillik bilan bir xil xulosaga kelishgan: birinchi tasmada aktyor 
Mozjuxin bolakayning o‘yinqaroqligiga hayrat bilan qarab turibdi. 
Ikkinchi montaj qilingan tasmada esa aktyor umri hazon bo‘lgan 
yoshgina qizaloqning tobuti uzra turib g‘am chekmoqda va 
nihoyat uchinchi tasmada shunchaki qorni juda ochib ketganidan 
ovqatga ishtaxa bilan qarab turibdi degan xulosaga kelishgan.
L.Kuleshov bu tortishuvda g‘olib bo‘lgan! Kadr o‘zidan 
oldingi va o‘zidan keyingi kadrlarning ma’no mohiyatiga qarab 
o‘z ma’nosini o‘zgartiradi! Boshqacha aytganda, ikkita o‘zaro 
taqqoslangan kadrlardan birinchi va ikkinchi kadrlarning 
boshlang‘ich ma’nolaridan farqli ravishda yangi uchinchi ma’no 
hosil bo‘ladi. Bunday usuldan zamonaviy kinematograf vakillari 
keng foydalanishadi. Masalan, garchand o‘tgan asrning 20-yillari 

---

11
boshida yozib tugatilgan bo‘lsada L.Kuleshovning “Kino san’ati” 
(“Iskusstvo kino”) kitobi faqat 1929 yilga boribgina nashrdan 
chiqdi. U o‘zida L.Kuleshovning kino san’ati sohasidagi shaxsiy 
kuzatuvlari va tajribalarini, montaj asoslariga bag‘ishlangan ilmiy 
izlanish va tadqiqotlarning xulosalarini aks ettirgan. Kitobda 
bundan tashqari kinoning teatrdan farqi masalalari, kino 
aktyorlariga bo‘lgan talablar, yaxlit kino asarni va alohida kadrlar 
kompozitsiyasini qurish bo‘yicha ko‘rsatma va maslaxatlar, 
montajning turli shakl va tamoyillarining imkoniyatlari haqidagi 
qimmatli ma’lumotlar joy olgan. Kitobdan o‘rin olgan ko‘pgina 
g‘oyalar va farazlar Kuleshovning ilmiy jurnallarda chop etilgan 
maqolalari orqali kino san’ati vakillariga allaqachon tanish edi. 
Mazkur kitobda esa u kino san’atining eng asosiy nazariy 
masalalardan birini ko‘ndalang tashlaydi – rangtasvirda – 
bo‘yoqlar, adabiyotda – so‘zlar, musiqada – ohanglar, kino 
san’atidachi, kino san’atining manbai nimadan iborat? U “...kino 
san’atining manbai aniq ma’no mohiyatga, fikrga bo‘lgan ega 
alohida kadrlardir...” degan fikrni ilgari surdi.
Bu paytga kelib Kuleshov kino maktabidan kelajakda juda 
mashxur kino arboblari darajasiga ko‘tarilgan V.Pudovkin, 
B.Barnet, L.Obolenskiy, A.Xoxlova, S.Komarov, V.Fogel kabi 
namoyondalar yetishib chiqayotgan edi. L.Kuleshovning ilk 
kitobiga so‘z boshi yozar ekanlar uning shogirdlari shunday 
yozgan edilar: «Biz kinokartinalar yaratamiz, – L.Kuleshov esa 
kinematografiyaning yaratuvchisidir»
1
. 
S.Eyzenshteyn ham L.Kuleshovning kino maktabida bir 
necha oy taxsil olgan. U bu maktabning rasman a’zosi bo‘lmagan 
bo‘lsada, erkin tinglovchi sifatida darslarni kuzatib borgan. 
Kuleshovning montaj haqidagi g‘oya va fikrlari Eyzenshteynga 
juda yaxshi tanish edi
2
.
1925 yilda S.Eyzenshteyn o‘z ijodidagi eng sara kino 
asarlari bo‘lgan “Potyomkin” zirxli kemasi” («Bronenoses 
«Potemkin») filmini, 1927 yilda esa “Oktabr” filmlarini suratga 
oldi va u ham kino san’atining nazariy asoslari sohasidagi ilmiy 
izlanishlarini boshlab yubordi. Ahamiyatli jihati shundaki, 
1
Соколов А. Г. Монтаж кино и телефильмов, М.2000 г. 39-b.
2
Bordwell, David (2005). The Cinema of Einshtein. New York, NY: Routlenge., 13-b.

---

12
Eyzenshteyn o‘zining biror ilmiy asarida L.Kuleshovning 
fikrlarini takrorlamagan va uning asarlaridan iqtibos ham 
keltirmagan. 
L.Kuleshov kabi S.Eyzenshteyn ham montajda kino 
san’atining beqiyos imkoniyatlarini ko‘rdi, kino kadrlarini huddi 
maxsus belgilarga, ierogliflarga o‘xshatgan. U “Montaj kino 
san’atining yangi tasviriy ifoda vositasidir...” degan fikrlarni 
bema’ni, tuturiqsiz gapdan o‘zga narsa emas deya baholagan. 
O‘sha paytlarda yangi siyosiy g‘oyalar ta’sirida yurgan 
Eyzenshteyn “Bu san’at shiorlarni bevosita tasvir orqali ko‘rsatib 
beruvchi san’at bo‘ladi...” deya montaj haqidagi o‘z fikrlarini 
bildirgan edi
3
.
U montaj san’atining nazariyasi sohasida Kuleshovdan o‘zib 
ketmoqchi edi. Biroq, oxir oqibat uning izlanishlari boshi berk 
ko‘chaga kirib qoldi. Eyzenshteynning g‘oyalari huddi 
intellektual kino nazariyasi kabi ortiqcha baho berilgan 
balandparvoz shiordan o‘zga narsa emasligi ayon bo‘lib qoldi va 
S.Eyzenshteyn keyinchalik o‘z g‘oyalarining xato ekanligini 
jamoatchilik oldida tan olishiga to‘g‘ri kelgan. 
Bu paytga kelib, montaj san’ati haqiqatan ham kino asarining 
tub mohiyatini ochib berishdagi eng asosiy tasviriy ifoda vositasi 
bo‘lgan “Buyuk ovozsiz kino” davri o‘z nihoyasiga yetayotgan 
edi.
Ovozli kinematograf davrining boshlanishi montajning kino 
san’atida tutgan o‘rniga bo‘lgan qarashlarni keskin o‘zgartirib 
tashladi. Ekran san’atida yuzaga kelgan yangi estetika va 
uzundan-uzoq kadrlarni tasvirga olishni taqozo etuvchi yangicha 
texnik 
talablar 
kinematograf 
ustalarini 
tamomila 
teskari 
yo‘nalishdan borishga – montaj qonunlarini inkor etishga majbur 
qila boshladi. 
1939 
yilda 
S.Eyzenshteynning 
“Montaj 1938” deb 
nomlangan ilmiy maqolasi chop etildi. Unda S.Eyzenshteyn 
montajning tub mohiyatini idrok etishga harakat qilgan. 
S.Eyzenshteyn bu maqolani tayyorlashda katta mahorat va 
qat’iylik ko‘rsatdi. U o‘zidan oldingi mualliflarning hech biriga 
ergashmasdan, 
L.Kuleshovga 
ham, 
o‘sha paytlarda kino 
3
Bordwell, David (2005). The Cinema of Einshtein. New York, NY: Routlenge., 19-b.

---

13
nazariyasiga oid bir qator ilmiy maqolalar chop etib ulgurgan, 
L.Kuleshov maktabi g‘oyalarini tahlil va targ‘ib qiluvchi kitob 
ham yaratgan V.Pudovkinning fikrlariga ham ergashmasdan 
amalga oshirdi.
“Istalgan ikkita alohida kadrlarni o‘zaro montaj qilinganda, - 
deb yozadi S.Eyzenshteyn, - ularning bu birikishi natijasida yangi 
fikr, yangi mazmun hosil bo‘ladi. /.../ Mazmuni turlicha bo‘lgan 
ikkita kadrni birlashtirish natijasida ularning yangi miqdori emas, 
balki yangi mazmun, yangi fikr, qo‘yingki asari hosil bo‘ladi»
4
. 
Eyzenshteynning ta’kidlashicha taqqoslash tamoyili nafaqat 
kinoda “ishlaydi”, balki adabiyotdan tortib kundalik hayotiy 
vaziyatlarga ham dahldor. U o‘z maqolasida ekranda kadrlarni 
tanlash 
va 
montaj 
qilish 
orqali 
tasviriy 
va 
badiiylik 
xususiyatlariga ega bo‘lgan obrazlarni yaratish masalasiga asosiy 
e’tiborni qaratadi. Biroq kadrning o‘zi ham montaj qoidalaridan 
«ozod» emas deb ta’kidlaydi Eyzenshteyn. 
Bir qarashda, montajning asl mohiyatini Eyzenshteyn yorqin 
misollar bilan barchaga tushunarli tarzda ochib bergandek 
ko‘rinadi. O‘sha davr kino ustalari aynan ovozli kinoda montaj 
san’ati o‘zining eng yaxshi sifatlari va qirralari bilan namoyon 
bo‘lishini va montajning tub mohiyatini anglab yetishga yordam 
beruvchi eng asosiy “kalit”