Кино ва телевидениеда монтаж

Kadr
– uning 
o‘zi nima!
 
Kadrni ba’zan 
plan
deb ham atashadimi? 
Bu tushunchalar qaysidir ma’noda sinonim so‘zlardir va bir 
ma’noni anglatadi.
Kadr
yoki 
plan
deb odatda kameraning “REC” 
tugmasi bosilishidan to “PAUSE” tugmasi bosilgunga qadar 
negativ yoki pozitiv kinotasmaga, yo bo‘lmasa magnit lenta yoki 
raqamli hotira chipiga tushirilgan uzluksiz, yaxlit tasvirga 
aytiladi. 
Kamerani yoqib qizil tugmachani bosdingiz – plan 
boshlandi. Kamera ishlashda davom etyapti – plan uzunligi 
ortmoqda. “PAUSE” tugmasi bosildi – kadr tugadi. U tasvirga 
olindi. Olingan bu tasvir bilan ishlash jarayonida uni aniq bir 
tartib raqamli kadr (masalan, 32 kadr) yoki aniq bir kattalikdagi 
plan (o‘rta, umumiy va h.k.) deb yuritiladi: «Iltimos, bundan 
oldingi kadrni ko‘rsating!» yoki bo‘lmasa «Aktyorning yirik 
planini umumiy plan bilan almashtiring» va hokazo. 
Ba’zida ayrim kinofilmlarda kombinatsiyalangan kadrlar 
ham yaratiladi. Bunda kinotasma kinokamera ichidan bir necha 
marta qayta va qayta o‘tkaziladi va xuddi shuncha marta tasvirga 
olish amalga oshiriladi yoki maxsus effektlar yaratish dasturlarida 
bir necha o‘nlab qatlamlardan iborat vizual effektlar yaratiladi. 
Bunda bir tasvirning ustiga ikkinchi tasvir, ba’zan uchinchi, 
to‘rtinchi tasvirlar ham tushiriladi va buning uchun bugungi kunda 
kompyuterlar 
va 
maxsus 
qatlamli 
montaj 
dasturlaridan 

---

19
foydalaniladi. Lekin bunday kadrning ham boshi va oxiri bor. 
Aynan anashu ko‘rsatkichlar kadrning o‘lchovini – uzunligini 
aniqlashga yordam beradi. Kadr yoki plan – yaxlit bir film yoki 
epizod “bino”sini qo‘rishdagi o‘ziga hos “g‘isht”. U ham xuddi 
qurilishda bo‘lgani kabi kichraytirilishi yoki kerakli shaklgacha 
qirqilishi mumkin. Lekin shunday o‘zgartirishlarga, kesishlarga 
yuz tutsa ham tasvirga olingan yaxlit tasvir plan yoki kadr deb 
atalaveradi.
“Chok” (“Стык”) - 
bu ikkita kadrni, ikkita planni ulangan 
joyi va bunda birinchisining tugash joyiga ikkinchisining 
boshlanishi ulanadi. Buni ba’zida 
“Ulash”
(«склейка») 
ham 
deyishadi. Kinotasmadagi
 
kadrlar doimo bir-biri bilan maxsus 
bosma press vositasida ulanadi. Tasmali kino texnologiyasidagi bu 
tushuncha keyinchalik elektron montajga ham ko‘chib o‘tdi va 
allaqachon odatiy ibora bo‘lib qolgan. Professional mutaxassislar 
orasida hatto o‘ziga xos “Oddiygina ulashdan yaxshisi yo‘q” 
qabilidagi ibora ham paydo bo‘lgan. Biroq kompyuter vositasida 
montaj qilinganda kadrlar yelim vositasida ulanmaydi, balki faqat 
qirqiladi va tartibli taxlanadi. 
“
Plan
” so‘zining “kadr” so‘zi bilan ma’no jixatdan mos 
keladigan ikkinchi ma’nosi ham bor. U tasvirga olish ob’ektining 
kadrdagi masshtabini aniqlash uchun ishlatiladi. Kundalik 
professional tilda biz odatda «yirik plan», «umumiy plan» deb 
aytamiz. Buning o‘rniga biz «kadr judayam mayda olingan» yoki 
«kadr yetarli yiriklikka ega emas» deb aytishimiz mumkin, biroq 
“yirik plan”, “umumiy plan” atamalari, garchand chiroyli 
jaranglamasada mutaxassislar uchun qulay va hamkasblar uchun 
tushunarli. 
Biroq hech qachon: bu kadrni «o‘rta kadrda» olamiz, yoki 
«umumiy kadr» deb aytib bo‘lmaydi. Bunda ijodkor 
hamkorlaringiz sizni tushunishmaydi va buning ustiga siz 
to‘g‘ringizda yomon fikrga kelib qolishlari mumkin. 
Planning 
yirikligi 
tomoshabin 
ekranda 
ko‘rayotgan 
ob’ektning o‘lchamlari bilan aniqlanadi. Ya’ni, kadr chegarasi, 
ramkasi ichida qanday tasvir ko‘rinayotganiga, ob’ektning qanday 
qismi kadrda aks etganiga qarab aniqlanadi. Lev Kuleshov planlar 
yirikligini oltita asosiy planga ajratishni taklif etgan.

---

20
“Kadr” atamasining ham ikkinchi ma’nosi bo‘lib u tasviriy 
yechim bilan bog‘liq. Operatorlar odatda “Men kadr qo‘yishim 
kerak”, “Men kadr kompozitsiyasini ishlab chiqishim kerak”, 
“Men bu kadrni kontrastliroq yoritishim kerak” deb aytadilar. 
Kinoda, tasvirga olish chog‘ida operator kamera viziri orqali 
ko‘rinayotgan hamma narsani ko‘rib turadi. Aktyorlardan 
ko‘pincha “kadrga kirish”ni so‘rashadi, ya’ni kadrda aks 
etayotgan maydondan joy olishni so‘rashadi. Agar kadr estetik 
tomonlama chiroyli chiqsa “operator kadrni yaxshi suratga olibdi, 
kadrning original tasviriy yechimini topibdi” deyishadi. 
Bundan tashqari 
“montaj kadri”,
rus tilida aytganda 
“монтажный кадр”
degan atama ham bor. Yuqorida aytib 
o‘tganimiz yaxlit uzilmay olingan kadrning filmdan aniq joy olgan 
qismiga “
montaj kadri”
deyiladi. Bunda, masalan 12 soniyalik 
yaxlit kadrdan filmga faqat 6 soniyalik qismi kiritilgan bo‘lishi 
mumkin.
35 millimetrlik kinotasmaning (bir tomonidagi) 4 ta 
perforatsiya
8
oralig‘idagi, 16 mm.lik kinotasmaning 2 ta 
perforatsiyalar orasida joylashgan kvadrat shakldagi katakchaga 
“
kadrik
” deyiladi. Elektron videomontaj dasturlari videomaterialni 
avtomatik ravishda 25 ta kadrikka ajratib ko‘rsatadi va buni ingliz 
tilida “frame” – “ramka” deyiladi. Lekin “ramka” so‘zini “kadr” 
so‘zi bilan almashtirish to‘g‘ri tarjima bo‘ladi. Kadr so‘zi 
yuqorida aytib o‘tilganidek biz ko‘nikkan kino atamashunosligida 
boshqa ma’noni bildirar ekan uni farqli bo‘lishi uchun “
kadrik
” 
deb atash to‘g‘ri bo‘ladi. “
Kadrik
” so‘zi rus tilida bo‘lsa-da u 
mutaxassislar tomonidan yakdillik bilan qabul qilingan va bir 
necha o‘n yilliklar davomida ishlatilib kelinmoqda. Bir soniyalik 
kinotasmada 24 ta kadrik bo‘ladi. Videoda esa bu soniyasiga 25 ta 
kadrni tashkil etadi. Teleekranda tasvir namoyish etilish 
jarayonida aslida 50 ta yarimkadr (polukadr), ya’ni 25 ta butun 
kadr o‘rin almashadi. AQSH va boshqa Yevropa, Osiyo davlatlar 
televideniesida bu son 60 ta yarimkadr – 30 ta butun kadrni 
tashkil etadi. Bunga sabab oddiy: bizning vatanimizda elektr 
8
Perforatsiya – kinotasmaning ikki yon tomonida bo‘ladigan teshikchalar. Bu 
teshikchalar kinokameraning tishli mexanizmlari kinotasmani tortishi uchun 
mo‘ljallangan.

---

21
tokining tebranish chastotasi 50 Gs.ni, AQSHda esa 60 Gs.ni 
tashkil etadi va shu sababli televidenie standartlarida ham farq 
mavjud. 
Grafika kinoijodkorlar orasida o‘ziga xos til vazifasini 
bajaradi. Bir-birining tilini tushunmaydigan ikkita kinoijodkor 
aynan grafika orqali bemalol o‘zaro fikr almashishlari mumkin. 
Kino san’ati klassiklari deb hisoblanadigan ko‘pgina rejissyorlar 
tasvirga olish ishlari boshlangunga qadar filmning deyarli har bir 
kadrini birma-bir ketma-ketlikda chizib olganlar. Bu ularga va 
ularning ijodiy guruhlariga, hamkasblariga bo‘lajak filmning 
qanday bo‘lishi xaqida aniq va tushunarli tasavvurga ega bo‘lish 
imkonini bergan. Bunda filmga, kadrga oid barcha narsalar: kadr 
kompozitsiyasi, mizantsenalar, dekoratsiyalar, grim, kostyumlar, 
hamma-hammasi birma-bir chizib olingan.