Кино ва телевидениеда монтаж

. 
11-rasm. Lokomotivning oldida inson turibdi. 
Rels ustida turgan poezd mashinistining bo‘yi kadr 
balandligining deyarli yarmicha keladi. “Lokomotivning yirik 
plani” degan gap esa butunlay bema’ni va professional jihatdan 
notug‘ri bo‘lardi.
Agarda fikrimizni okean sayyohlik kemasining burun qismi 
tasvirlangan kadr bilan davom ettirsak sizning yondashuvingiz 
naqadar xato ekanligi yanada yaqqol namoyon bo‘ladi. Kema 
klyuzidan besh metrli langar osilib turibdi. Bortda esa odamlar 
bor va albatta, ular uzoqdan juda kichkina bo‘lib ko‘rinadilar. 
Kamera kemaning faqat 1/50 qisminigina tasvirga olgan. Bu 
vaziyatda ekranda “kemaning yirik plani” aks ettirilgan deyish 
albatta juda kulgili (12-rasm). Lekin yosh rejissyor bu vaziyatda 

---

34
qiziqqonlik qilibmi, baribir “kemaning yirik plani” deb yozgan. 
Operator ham soddalik qilib bu rejissyorga ishongan va “yirik 
plan”ni tasvirga olish chog‘ida yoritish uchun prodyusserdan 500 
kilovatt yoritish uskunalarini so‘radi. 
12-rasm. Okean sayyoxlik kemasi. 
Ha, tajribali mutaxassislar bunday rejissyor va operator 
haqida yomon fikrga borib qolishlari aniq.
11-rasmdagi kadr haqida: “Umumiy plan. Lokomotivning 
old qismi” deb aytilsa to‘g‘ri bo‘ladi, nazarimizda.
Rasmdagi ikkinchi kadr yirikligi bo‘yicha, L.Kuleshov 
nazariyasiga ko‘ra olis plan. Ummon kema-laynerining burun 
qismi.
Olingan 
ma’lumotlarni sarhisob qilish vaqti keldi, 
nazarimizda. Demak, o‘zida inson yuzidan sal kattaroq biror 
ob’ektni, masalan futbol to‘pini aks ettirgan kadr – yirik plan deb 
ataladi. Bordiyu kadr insonning tik turgan holatdagi bo‘yidan ham 
kattaroq narsani, masalan filni aks ettirgan bo‘lsa, u holda bu kadr 
“umumiy plan” deb nomlanadi. Mana shu yagona o‘lchov 
mezonining mavjudligi sababli ham, aytaylik, “Yirik plan” deb 
nomlanuvchi kadrning o‘lchamlari unda aks ettirilayotgan narsa 
yoki buyumning o‘lchamlaridan kelib chiqib o‘zgarib qolmaydi 
va o‘zgarishi mumkin ham emas. Fikrimiz tushunarliroq bo‘lishi 
uchun “Pashshaning yirik plani”ni misol qilib keltiramiz. Bu 
“Yirik plan”li kadrda pashsha shu qadar kichkina bo‘lib aks 
etadiki, uni bir qarashda kadrdan topish ham mushkul bo‘lib 
qoladi. Chunki, har qanday kadrning yirikligini belgilashda faqat 

---

35
insonning kadrda qanday masshtabda aks etishini asosiy mezon 
qilib olinishini nazarda tutadigan bo‘lsak “Pashshaning yirik 
plani” degan so‘zning o‘zi juda noto‘g‘ri bo‘ladi va agar bordiyu, 
biz pashshaning yirik plandagi tasvirini suratga olishimiz zarur 
bo‘lib qolgan taqdirda ham bu kadrda biz o‘ylagandek 
pashshaning boshi aks etmaydi, balki insonning boshi to‘laligicha 
aks etishi mumkin bo‘lgan kadrda turgan pashsha aks etadi. 
Albatta, bunday katta maydondan pashshani bir qarashda topish 
mushkul bo‘ladi.
Fikrimizni yana bir noto‘g‘ri misolni taxlil qilib ko‘rish 
bilan davom ettiramiz. “Dengiz kemasining yirik plani”ni suratga 
olish, naqadar noto‘g‘ri jumla. Chunki, yuqoridagi misoldan kelib 
chiqib xulosa qiladigan bo‘lsak, faqatgina inson boshi sig‘ishi 
mumkin bo‘lgan bu kadrda kemaning nari borsa biror kichik 
detali, eshik tutqichi, bir qarich uzunlikdagi zanjir yoki 
arqonigina aks etishi mumkin. Kemaning boshqa qismi esa 
kadrdan tashqarida qolib ketadi. Albatta, bunday kadrni ko‘rgan 
tomoshabin kadrda nima aks etganini ham bilmay qolishi tabiiy. 
Rasm. 13. Bu kadrni kemaning yirik plani deb emas, balki odamning olis 
plani deb atash to‘g‘ri bo‘ladi. 
 
Kitobning keyingi qismlarida biz kino va televidenieda 
umum qabul qilingan atamalar va grafik tilga qat’iy rioya qilgan 
holda fikrlashda davom etamiz. 
Plan kattaligini belgilash chindan ham haqiqiy montajning 
o‘zginasidir, chunki bu ishda ham “taqqoslash” eng asosiy usul 
hisoblanadi. Birinchi galda kadr chegarasi unda aks ettirilayotgan 

---

36
ob’ekt bilan taqqoslansa, ikkinchidan rejissyor yoki operator o‘z 
tasavvurlaridagi kadr bilan kinotasmaga muhrlanayotgan haqiqiy 
kadr qanchalik mos kelayotganligi taqqoslab ko‘radilar. Agar ular 
o‘zlari o‘ylab qo‘ygan kadrlari darajasidagi kadrni hosil 
qilganlariga ishonchlari komil bo‘lsagina tasvirga olishni 
boshlaydir.
Rejissyor va operatorlar, umuman ekran san’atiga daxldor 
bo‘lgan barcha insonlar shuni unutmasliklari lozimki,