Кино ва телевидениеда монтаж

traveling
usulida tasvirga olishni nazarda 
tutadi.
Ikkinchi ko‘rinishda ob’ektning kadrda harakatlanish 
tezligini uning kadrdagi fonga nisbatan ko‘chish tezligi orqali 
aniqlab olish mumkin bo‘ladi. 
Birinchi variantni ko‘rib chiqamiz. Kadr statik holatda 
tasvirga olingan. Avtomobil har ikkala kadrda ham bir xil 
tezlikda – 30 km/soat tezlikda harakatlanib ketyapti. Lekin, bu 
ikkala kadrni ketma-ket montaj qilib ko‘rilganda tomoshabinda 
ikkinchi kadrda avtomobilning tezligi birinchi kadrdagiga 
nisbatan uch marta tezlashgandek, buning ustiga, hech bir aniq 
sababsiz birdaniga tezlik o‘zgarib qolgandek tassurot uyg‘onadi.
Biroq, agar bu kadrlarning tasvirga olish chizmalariga 
diqqat bilan qarasak va yaxshilab o‘ylab ko‘rsak, muammo 
nimadaligini, tasvirga olishda qanday xatolikka yo‘l qo‘yilganini 
hech qanday qiyinchiliksiz anglab olishimiz mumkin (55-rasm). 
55-rasm. 
Chizmalardan ko‘rinib turibdiki, avtomobil kadrning chap 
chegarasidan o‘ng chegarasigacha bosib o‘tgan yo‘l birinchi 
kadrda ikkinchi kadrdagiga nisbatan uch marta uzunroq ekan.

---

96
Bir xil tezlik bilan birinchi kadrda mashina kadrning chap 
chegarasidan o‘ng chegarasigacha bo‘lgan masofani taxminan 3 
sekunddan ko‘proq vaqt davomida bosib o‘tadi. Ikkinchi kadrda 
esa u bu masofani bosib o‘tish uchun bor yo‘g‘i 1 sekund vaqt 
sarflaydi. Umuman olganda bu oddiy va tushunarli hol, 
mashinalar bu ikkita kadrda ham bir xil 36 km/s tezlikda harakat 
qilayotganini va turlicha masofani bosib o‘tayotganini biz 
bilamiz. Biroq, tomoshabin uchun ekranning chap chegarasidan 
o‘ng chegarasigacha bo‘lgan masofa huddi bir hildek ko‘rinadi. 
Chunki, u bu filmni kinoteatr ekrani orqali ko‘radi va har ikkala 
kadrni ko‘rayotganda ham kinoteatr oq ekranining o‘lchamlari 
eniga 12 metr bo‘lib qolaveradi. Mashina esa bu “12 metr”lik 
masofani tomoshabin nazdida birinchi kadrda 3 soniyada, ikkinchi 
kadrda esa 1 soniyada bosib o‘tdi. Tomoshabin o‘z-o‘zidan 
demak, ikkinchi kadrda mashina 3 karra tezroq harakatlanyapti 
degan fikrga boradi.
Bundan tashqari, tasvirga olish masshtabining avtomobil 
kadrning qariyb to‘liq maydonini egallab turadigan darajada 
kattalashishi tomoshabinda mashinaning harakat tezligi birdaniga 
oshib ketganligi haqidagi taassurotini battarroq kuchaytiradi 
xolos. O‘zingiz o‘ylab ko‘ring, hayotda bunaqa holat hech 
qanaqasiga yuz berishi mumkin emasku. Harakatlanayotgan har 
bir narsa yuqori tezlikka o‘z tezligini sekin astalik bilan ko‘tarib 
borish bilan erishadi. Ekranda bu ikkita kadrning birikishidan 
keyin ishonarsiz va notabiiy vaziyat yuzaga keladi va tomoshabin 
bu voqeaning haqiqatligiga ishona olmaydi.
Agar 
rejissyor 
kadrlarni 
montaj 
qilishda 
kadrda 
harakatlanayotgan 
asosiy 
ob’ekt tezligi bo‘yicha montaj 
talablarini bajarmas ekan, tomoshabinda bu filmni tanqid qilishga 
yuz foiz asosi bo‘ladi. 
Albatta, agar birinchi kadrda avtomobil harakatda davom 
etib kadrdan batamom chiqib ketsa va undan keyin ikkinchi kadr 
montaj qilinsa, qaysidir ma’noda tomoshabinga filmni to‘g‘ri 
idrok 
etishga 
imkoniyat 
yaratish 
mumkin. 
Ammo, 
tomoshabinning bu ikki kadr montajidan oladigan taassuroti 
o‘zgarishsiz qolaveradi, u baribir bu voqeaning haqiqatligiga 
ishona olmaydi. 

---

97
Unda nima qilish kerak? Bunday vaziyatda qanday yo‘l 
tutilsa to‘g‘ri bo‘ladi? Montajning birinchi tamoyili bizdan bir 
ob’ektning o‘zini bir nechta kadrlarda ko‘rsatish kerak bo‘lgan 
vaziyatda planlar yirikligini albatta o‘zgartirish lozimligini talab 
qiladi. Beshinchi tamoyil bo‘yicha esa ekranda harakat tempini 
bir hilda saqlashimiz shart. Masalaga qanday yechim topishi 
mumkin? Javob esa siz kutganingizdan ancha oddiyroq. 
Kadrlar montajida ikkita montaj tamoyillari – planlar 
yirikligi bo‘yicha montaj va kadrda harakatlanayotgan asosiy 
ob’ekt tezligi bo‘yicha montaj talablarini bajarish va 
tomoshabinga filmni idrok etishda qulaylik yaratish uchun, 
tezlikni bir xil saqlab qolgan holda, mashinaning ikkinchi kadrda 
bosib o‘tadigan yo‘lini huddi birinchi kadrdagidek masofaga 
tenglashtirish kerak, yoki hech bo‘lmasa o‘sha masofaga 
yaqinlashtirish kerak bo‘ladi (56-rasm). Soddaroq aytganda, 
mashina birinchi kadrda qancha masofani bosib o‘tgan bo‘lsa, 
ikkinchi kadrda ham huddi shuncha masofani bosib o‘tishi kerak.