|
tezligi bo‘yicha montaj
Mavzu montajning beshinchi tamoyiliga bag‘ishlangan.
Kadrda harakatlanayotgan ob’ektlarning harakat tezligini va
ekrada
yuz
berayotgan
tezlik
bilan
bog‘liq voqeylikni
tomoshabinga to‘g‘ri yetkazib berish bu tamoyilning asosiy talabi
hisoblanadi.
Keling, tasavvurimizni ishga solamiz.
O‘z taqdiridan norozi bo‘lgan qahramonimiz shahar
ko‘chalari bo‘ylab chopib ketmoqda. Birinchi ko‘chadan chopib
ketmoqda, ikkinchi ko‘chadan, hiyobon va ko‘priklardan...
Bunaqa epizodni tasvirga olishning nimasi qiyin? Bir
qarashda, harakat yo‘nalishi aniq, uchinchi tamoyil talablari
bajarilgan, kamerani qo‘lga olib tasvirga olishni boshlasak ham
bo‘ladi. Hammasi to‘g‘ri!
Biroq bu misolning ham o‘z “lekin”i bor. Aktrisa hamma
kadrlarda bir xil tezlikda yugurishi kerak. Fizik til bilan aytganda,
uning ekrandagi qadamlari chastotasi hamma kadrlarda bir xil
bo‘lishi lozim. Bordiyu, u birinchi kadrda tezroq, ikkinchisida sal
sekinroq
yugursa,
tomoshabin
buni
darrov
sezadi
va
qahramonimiz o‘z fikrini o‘zgartirdimi, yoki o‘z qarorining
to‘g‘riligiga ikkilanib qoldimi deya o‘ylab qoladi. Balki, ayol o‘z
fikridan qaytdi va boshqa tomonga, yangi maqsad tomon chopib
ketyapti degan xulosaga kelishi ham mumkin.
Turli ichki harakat tezligiga ega bo‘lgan kadrlarning o‘zaro
montaj qilinishi nafaqat harakatning davomini anglatadi, balki,
ekrandagi voqealarda o‘zgarish, burilishi sodir bo‘lganligini ham
bildiradi. Biroq, bunday usul, qahramon harakatlarini bu
93
ko‘rinishda ifoda etish film voqeasini yoritishda yaxshi
rejissyorlik topilmasi bo‘la olmaydi.
Ekran ijodkorlari oldida aynan shunday vazifa turgan
paytda, ya’ni qahramonda o‘z hatti-harakatlarining to‘g‘riligiga
gumon paydo bo‘lganini ko‘rsatish lozim bo‘lganda, unda bu
vazifa
tamomila
boshqa
usuldan
foydalanib
bajariladi.
Tomoshabin qahramonning o‘z harakatlarining to‘g‘riligiga
nisbatan
shubha
paydo
bo‘lganini, uning harakatlarida,
ruhiyatidagi o‘zgarishni o‘z ko‘zlari bilan ko‘rishi lozim. Eng
asosiysi, buning hammasi bir kadr ichida, voqealar rivoji paytida
ko‘rsatilishi kerak. Sizdan so‘zimiz avvalida aytilgan voqeani
ko‘z oldingizga keltirishinigizni so‘raganimizda, biz o‘z
oldimizga boshqa maqsad qo‘yganmiz.
Rejissyor
M.Kalatozovning
“Turnalar
uchmoqda...”
filmidagi Veronikaning shahar ko‘chalari bo‘ylab chopishini bir
eslab ko‘ring. Bu film – jaxon kinosi klassikasi. Bir qancha
planlar davomida Veronika shahar ko‘chalari bo‘ylab chopib
boradi, biroq uning harakatlari tezligi kadrlarda bir xil saqlanib
qoladi. Film syujeti bo‘yicha Veronika birdaniga to‘xtab qolishi
kerak bo‘lganida Kalatozov buni bir kadrning ichida bajardi.
Biroq, bu holatgacha epizod davomidagi barcha kadrlarda akstrisa
Samoylovaning harakat jaddaligi bir hilligi saqlanib qolgan.
“Temp” tushunchasini “ritm” so‘zi bilan adashtirib yuborish
kerak emas. Ritm haqida hali alohida mavzuda gaplashamiz.
Mashxur rejissyorlardan biri hali yosh bo‘lgan paytlarda u
bilan achinarli voqea yuz bergan ekan.
Film qahramonining bulvardan yurib ketayotgani aks etgan
kadrlardan biri tasvirga olinayotgan edi.
Operator tasvirga olish uchun ajoyib kompozitsiyaga ega
kadrni qidirib topdi, lekin u statik kadr edi. Aynan shu kadrni
tasvirga olishni rejissyorga taklif qildi. Lekin rejissyor bu kadrni
olishga rozi bo‘lmadi. Chunki, bu kadr kompozitsiyasida
qahramonning harakatlanishi uchun juda kichik maydon bor edi
xolos. Bu statik kadrda aktyor bor yo‘g‘i besh qadam tashlay
olardi. Bunday qisqa kadr esa epizodning uzun va sokin
kadrlardan tarkib topgan montaj yechimiga mos kelmasdi, bir so‘z
bilan aytganda “yopishmasdi”. Operator rejissyorni o‘zining
xaqligiga bir amallab ishontirdi: “Qaragin, qanaqa ajoyib kadr,
94
mukammal kompozitsiya. Kel, tasvirga olaylik, mayli, aktyor
kadrda sal sekinroq harakat qila qolsin...”.
Kompozitsiya, tan olish kerakki, haqiqatda juda ajoyib edi.
Rejissyor rozi bo‘ldi, kadrni tasvirga olishdi. Keyinchalik, montaj
jarayonida bu kadr epizoddagi o‘z joyiga montaj qilindi. Biroq,
afsuski, bu kadr o‘z montaj iborasi va ichki dinamikasi bo‘yicha
boshqa kadrlar bilan hech qanaqasiga birlasha olmadi. Kadr
undagi aktyorning harakat tezligi past bo‘lgani uchun na o‘zidan
oldingi va na keyingi kadr bilan mos kelmadi. Operator mehnatini
qanchalik hurmat qilmasin rejissyor bu kadrni axlat chelagiga
tashlashga majbur bo‘ldi.
Bunday vaziyatlarda rejissyor yaxshisi ijodiy guruhning
qimmatli vaqtini va mablag‘ni bekorga sarflamasdan o‘z
qat’iyatini ko‘rsatib masalani uzil-kesil hal qilgani yaxshiroq.
Musiqa san’atida asarning ijro etilish tezligi, taktlarning
vaqt bo‘yicha qanchalik cho‘zilgan yoki siqilganligini ifodalash
uchun “temp” terminidan foydalaniladi. “Temp” atamasini o‘z
ma’nosi bilan bemalol ekran asarlarining voqealar rivojiga tavsif
berish uchun ham foydalanish mumkin.
Biroq, shunday o‘rinli savol tug‘ilishi mumkin: agar ob’ekt
kadrda siklik harakat qilmayotgan bo‘lsa, bu holatda ham biz
temp iborasini qo‘llashimiz mumkinmi? Avtomobil yurib
ketayotganda yoki kater dengizda suzayotganida ular siklik
harakat qilmaydiku! Ularga nisbatan ham ekrandagi “harakat
tempi” tushunchasini qo‘llasa bo‘ladimi? Ular haqida ob’ekt
yuqori yoki past tempda harakatlanyapti deb aytsak bo‘ladimi?
Albatta mumkin! Temp deganda, nafaqat biror-bir davriy
takrorlanuvchi (siklik) harakatning ro‘y berish chastotasi nazarda
tutiladi, balki ob’ektning kadrda fonga nisbatan ko‘chishi, va shu
bilan birga, uning kadr chegaralari ichida harakatlanish tezligi
ham tushuniladi.
Demak, ob’ekt harakatida sikllar almashinuvi chastotasidan
tashqari, ob’ektlarning qo‘shni kadrlardagi harakatlarining temp
bo‘yicha farqi namoyon bo‘ladigan yana ikkita ko‘rinishi mavjud
ekan. Birinchisida har ikkala kadr ham statik holda tasvirga
olinadi va ob’ektning tezligi uning kadr chegaralariga nisbatan
ko‘chishida namoyon bo‘ladi. Ikkinchisida ikkala kadr ham
harakatdagi kamera usulida tasvirga olinadi va bu variant, statik
95
bir nuqtadan turib panorama usulida tasvirga olishni yoki kamera
harakatlangan holda,
Do'stlaringiz bilan baham: |
