Kimyo” kafedrasi “Himoyaga tavsiya etildi”

Toshkent – 2021

Mundarija

	Kirish	3
1.	Oltingugurt , uning birikmalari.....................................................	6
2.	Oltingugurt (IV) oksid, uning xossalari........................................	10
3.	Sulfit kislota, uning xossalari .. ............	11
4.	Test savollari .	15
	Xulosa … …	20
	Foydalanilgan adabiyotlar …	21
	Glossariy .	22

KIRISH

Kurs ishining dolzarbligi: Bugungi kunda islohotlarning qay darajada samara berayotganini ko‘rsatadigan maqsadli dasturlarni amalga oshirish natijadorligi, bular qatorida sanoat va boshqa tarmoqlarni rivojlantirishning quyidagi iqtisodiy va moliyaviy ko‘rsatkichlarini keltirish mumkin: ishlab chiqarish quvvatlarining ahvoli, xarajatlarni va tannarxni pasaytirish, mahalliylashtirish va rentabellik darajasini, mahsulot raqobatdoshligini so‘zsiz oshirish kerak.

Bu gruppacha elementlariga mis, kumush va oltin kiradi. Oltin va kumush nodir metallar hisoblanadi. Ularning zichligi, qaynash va suyuqlanish temperaturasi yuqori.

Bu gruppacha elementlari tabiatda quyidagi izotoplar ko'rinishida uchraydi: ⁶³Cu (69,1%); ⁶⁵Cu (31,9%); ¹⁰⁷Ag (51,35%); ¹⁰⁹Ag (48,65%); ¹⁹⁷Au (100%). Radioatkiv izotoplari: ⁶⁴Cu (T_1/2=12,8 soat); ¹¹⁰Ag (T_1/2=253 kun); ¹⁹⁸Au (T_1/2=2,7 kun); radioaktiv indikator sifatida ishlatiladi.

Bu guruhcha elementlari d-elementlar jumlasiga kiradi. Cu, Ag, Au atomlarining sirtqi qobig'ida bittadan s-elektron bo'ladi:

Cu z = 29, KLM 4s¹

Ag z = 47, KLM 4s²4p⁶ 4d¹⁰ 5s¹

Au z = 79, KLM 5s² 5p⁶ 5d¹⁰ 6s¹

Kumush atom radiusi mis va oltin atomlari radiusidan kattaroq. Shunga ko'ra, kumushning ionlanish potensiali mis va oltinnikiga qaraganda kichikroq bo'ladi. Bu gruppacha elementlari +1, +2, +3 oksidlanish darajasiga ega bo'lishi mumkin, chunki ularning atomlari faqat s-elektronnigina bermay, d-orbitaldagi elektronlardan ham bitta yoki ikkitasini bera oladi.

Mis, kumush va oltin kuchsiz qaytaruvchi xossalarga ega bo'lgani uchun ular tabiatda tug'ma holatda ham uchraydi. Mis bilan kumush, asosan, tabiiy birikmalardan olinadi.

Asosiy kattaliklar	Mis	Kumush	Oltin
Atom massa	63,62	107,87	196,97
Elektron formulasi	3d^104s^1	4d^105s^1	5d^106s^1
Atom radiusi, nm	0,128	0,144	0,144
Ion radiusi, nm	0,098	0,113	0,137
Suyuql. harorati, °C	1083	960,5	1455
Ionlanish energiyasi	7,726	7,576	9,226
Zichligi, g/sm^3	8,96	10,5	19,3
Yer p'stlog'ida tarqalishi, %	3•10^-3	6•10^-6	4•10^-7

Tabiatda uchrashi. Tabiatda oz miqdorda tug‘ma mis uchraydi.

Birikma holdagi Cu20 kuprit, C u2S mis yaltirog‘i, CuFeS2 misli kolchedani yoki xalkopirit, C uO -tenerit minerali, shuningdek malaxit (C u0H )2C 0 3 m aium. Kumush sulfidlar holatida q o ‘rgoshin, rux, kadmiy bilan birga uchraydi. Mis, kumush va oltin tabiatda erkin metallar holatida ham uchraydi. Mis elementi tabiatda ikki xil izotop holida uchraydi: 29Cu (69,1%) va 29Cu (30,9%). 29Cu radioaktiv izotopining yarim yemirilish davri 12,8 soat.

Fizik xossalari: pushti qizil rangli, yumshoq, yuqori issiqlik va elektr 0‘tkazuvchanlikka ega. Suyuqlanish harorati 1083°C.

Kimyoviy xossalari. Mis havoning miqdoriga qarab Cu20 va

CuO kabi oksidlar hosil qiladi. Cu20 — qizil rangli. Beqaror birikma:

4Cu + 0 2 = 2Cu20 2Cu + 0 2 = 2CuO

Mis galogenlar bilan ham odatdagi sharoitda oksidlanadi:

Cu + Cl2 = CuCl2

Yuqori haroratda N O misni Cu20 ga, N 0 2 bo‘lsa CuO ga

oksidlaydi:

4Cu + 2NO = 2Cu20 + N2

4Cu + 2N 02 = 4CuO + N2

Azot va uglerod mis bilan ta’sir etmaydi:

2Cu + 0 2+ H 20 + C 02 = (Cu0H)2C 03

Sianid ionlari ishtirokida mis oson oksidlanib sianidli komplekslar hosil qiladi:

4Cu + 0 2 + 2H20 + 8KCN = 4K[Cu(CN)2] + 4KOH

Yuqori haroratda mis gaz holdagi HC1 bilan ta ’sirlanadi:

2Cu + 2HCl(g) = 2 CuCl + H2

Odatdagi sharoitda reaksiya chapga surilgan yuqori haroratda

o ‘ngga suriiadi. Mis va uning birikmalari kuchli zahar hisoblanadi.

Olinish usullari. Dastlab rudalarni yoqib oksidlar olinadi:

2CuS + 3 0 2 = 2CuO + 2S02

Rudalarni suyuqlantirish pechlarda olib borilib unga koks

qo‘shiladi:

C + 2CuO + FeS + Si02= Cu2S + FeSi03 + CO

Kuydirish:

2Cu2S + 3 0 2 = 2Cu20 + 2S02

Qaytarish:

2Cu20 + Cu2S = 6 Cu + S02

Shunday usulda olingan misning tozaligi 95—98% ga yetadi.

Toza mis olish uchun mis sulfati misli anod elektrodi ishtirokida

elektroliz qilinadi.
Tarmoqlar bo‘yicha tannarx o‘rtacha 10 foizga qisqartirilgan bo‘lsa-da, kimyo va yengil sanoat, avtomobilsozlik, qurilish materiallari va boshqa bir qator tarmoqlarning ayrim mahsulotlari qimmatligi sababli tashqi bozorlarda raqobatdosh bo‘la olmayapti. Ayrim korxonalar zarar bilan ishlamoqda¹.

Yaqin yillar ichida kimyo fanini o`qitilishi ilmiy ta’limning o`ziga xos umumiy holatda dunyoda islohotlarni yoyilishida keng qo`llanib kelinmoqda.

Bizga ma`lumki, insonlar metallmaslarni qadimdan bilib, ulardan fosfor (XII-XVII) siydik tarkibidan olishgan, mish’yak XIII asrda, vodorod XVII asrda, kislorod, azot, xlor, tellur XVIII asr oxirida, brom, yod, kremniy va bor XIX asrning birinchi yarmida, ftor va nodir gazlar XIX asrning oxirida kashf qilishgan.

Oltingugurtning umumiy miqdori yer qobig`ida 0,1% ni tashkil etadi. Hozirgi vaqtda dunyoda bir yilda 18 mln.t. dan ortiq oltingugurt olinmoqda. Oltingugurt tabiatda faqat birikmalar holida emas, balki tug’ma holda (erkin holda) ham uchraydi. Tug’ma oltingugurtni vulkanik kelib chiqish xarakteriga ega deb hisoblaydilar.

Tabiatda oltingugurt sulfidlar FeS₂, PbS, ZnS, Cu₂S holida, sulfatlar CaSO₄*2H₂O, Na₂SO₄*7H₂O, MgSO₄*H₂O holida tabiiy gaz tarkibida H₂S holida uchraydi. Oltingugurt asosan tug’ma konlaridan suyuqlantirib olinadi. Masalan: FeS₂ (temir kolchedani) ZnS (rux aldamasi) va H₂S-dan olinadi. Cu₂S, PbS-mis yaltirog’i va qo’rg’oshin yaltirog’idan ham olinadi. Tarkibida kolchеdanlar va mеtall yaltiroqlari bo‘lgan rudalar boyitiladi. Boyitilgan konsеntrat qaynoq xlorid kislotada ishlanadi. Oltingugurt vodorod sulfid holida ajratib yondiriladi va oltingugurt (VI) - oksid ta’sirida qaytarib, ajratib olinadi.