Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari — elektronlarning atomlardan atomlarga butunlay yoki qisman oʻtishi bilan bogʻliq kimyoviy reaksiyalar. Elektronlar chiqarilishi oksidlanish, elektronlar biriktirib olinishi qaytarilish deyiladi. O.-q.r. atamalari dastlab metall oksidlarining hosil boʻlish va parchalanish reaksiyalarida qoʻllaniladi. Cu+’/2O2=CuO metallarning oksidlanishiga, CuO+H2=Cu+H2O metall oksidlaridan metall hosil boʻlishi (qaytarilishi)ga misol boʻladi.
Atom yoki ionlari reaksiya jarayonida elektron biriktirib oladigan moddalar oksidlovchilar,elektron beradigan moddalar esa qaytaruvchilar deb ataladi.Oksidlovchi reaksiya vaqtida oksidlanadigan moddadan elektronni tortib olib,oʻzi qaytariladi,qaytaruvchi esa elektronlar yoʻqotib, oʻzi oksidlanadi. Har qanday oksidlanish qaytarilishsiz boʻla olmaydi, chunki kimyoviy reaksiyada atomlar oksidlanish dara-jasi (p)ning yigʻindisi doimiydir. N2+S12=2NS1 reaksiyasida p (N) 0 dan + 1 gacha oʻzgaradi, binobarin, vodorod (N) oksidlanadi; p(S1) 0 dan — 1 gacha oʻzgaradi, binobarin, xlor S1 qaytariladi.
O.-q. jarayoni keng tarqalgan kimyoviy reaksiyalar jumlasiga kiradi, uning tabiatda va texnikada ahamiyati katta. Barcha turdagi yoqilgʻilarning yonishi, turli metallarning rudalardan ajratib olinishi O.-q.r. jarayoniga asoslangan. Metallarning korroziyaga uchrashi, koʻpgina muhim kimyoviy mahsulotlarning hosil boʻlishi ularning oksidlanishi tufaylidir. Elektr-kimyo sanoati O.-q.r.ga asoslangan. Mis, nikel, oltin, rux va boshqa eritmalardan elektrolitik qaytarilish yoʻli bilan olinadi yoki tozalanadi. Kimyoviy tok manbalari — akkumulyatorlar va galvanik elementlar O.-q.r. tufayli ishlaydi va h.k.
Oksidlanish –qaytarilish reaksiyalari 4 ga bo’linadi:
1)molekulararo oksidlanish-qaytarilish reasiyalari;
2) ichki molekulayr oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari;
3) disproporsiyalanish reaksiyalari;
4) murakkab oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari.
Molekulararo oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida oksidlovchi va qaytaruvchi turli molekulalarda bo’ladi.
0 +6 +2
Molekulalararo oksidlanish –qaytarilish reaksiyalari gazlar orasida:
3H2+N2=2NH3
4NH3+5O2=4NO+6H2O
2SO2+O2=2SO3
Qattiq moddalar orasida:
2Mg(q)+O2(g)=2MgO(q)
2Sb(q)+3CI2(g)=2SbCI3(q)
Qattiq moddalar bilan suyuqliklar orasida:
4HCI(S)+MnO2(q)=CI2(g)+ Mn CI2(s)+2H2O(s)
16HCI(s)+2KMnO4(q)=5CI2(g)+2MnCI2(s)+8H2O(s)+2KCI(s)
Qattiq moddalar orasida:
2AI(q)+ Fe2O3(q)=AI2O3(q)+2Fe(q)
C(q)+2PbO(q)= 2Pb(q)+CO2(g)
Aksariyat oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari eritmada ketadi:
3Na3AsO3+K2Cr2O7+4H2SO4= 3Na3AsO4+Cr2(SO4)3+4H2O+K2SO4
2NaCrO2+3H2O2+2NaOH=2Na2CrO4+4H2O
Bunday reaksiyalar qatoriga oksidlanish darajasi turlicha bo’lgan lekin bir xil atomlardan iborat moddalar orasidagi reaksiyalarni ham olish mimkin:
Disproporsiyalanish yoki o’z-o’zidan oksidlanish –qaytarilish reaksiyalari
Molekula tarkibidagi bir xil element atomoning oksidlanish darajasi ham ortadi, ham kamayadi:
3K2MnO4+2H2O=2KMnO4+MnO2+4KOH
3KCIO=2KCI+KCIO3
3HNO2=HNO3+2NO+H2O
Na2SO3=3Na2SO4+Na2S
6NaOH+3S=2Na2S+Na2SO3+3H2O
2KOH+CI2=KCI+KOCI+H2O
6KOH+3CI2→5KCI+KCIO3+3H2O
Ichki molekulyar-oksidlanish qaytailish reaksiyalarida oksidlovchi va qaytaruvchi
Bitta molekulani o’zida lekin har xil element atomlari ba’zan bir xil element
atomlari ham bo’lishi mumkin:
2KNO3=2 KNO2+ O2
4HNO3=4NO2+2H2O+O2
2 Ba(NO3)2=2BaO+4NO2+O2
(NH4)2Cr2O7=Cr2O3+N2+H2O
2HgO= 2Hg+O2
2KClO3=2KCl+3O2
Murakkab oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida ikkitadan ortiq elementlarning oksidlanish darajasi o’zgaradi.
As2S3 ga konsentrlangan HNO3 ta’sirida quyidagi reaksiya sodir bo’ladi :
3Аs2S3+28HNO3+4H2O→6H3AsO4+9H2SO4+28NO
+3 +5
2 As -4e ®2As 3
3S-2 -24e ® 3S+6
N+5 -3e ®N+2 28
3As2S3+28НNO3+4H2O=6Н3АsO4+9H2SO4+28NO
Elektron balans usuli maktab dasturi bo’yicha to’la o’rgailganligi uchun faqat yarim reaksiyalar usuli (ion –elektron usulga to’xtalamiz. Bu usulning afzalligi shuki buna asosan suvdagi eritmalar olinadi. Elektron balans usulidan farq qilib oxirgi holatda haqiqiy mavjud ionlar qo’llaniladi.Elektron balans usulida esa faraz qilinadigan ionlar ishlatiladi,chunki eritmada Mn+7, Cr+6, S+6,N+5,N-3, Cl+7 va bohqa ionlar mutlaqo uchramaydi. Ayni paytda eritmada haqiqiy bor bo’lgan ionlar Mn2+, Cr3+,MnO4-,CO32-, ClO4-,Cr2O72-, SO42- va boshqalar hisoblanadi.Yarim reaksiyalar usulida atomlarning oksidlanish darajasini bilish shart emas va reaksiya mahsulotlarini ham reaksiyani tenglashtirih jarayonida chiqarish mumkin.
Yarim reaksiyalar usulida oksidlanish –qaytarilish tenglashtirishda
quyidagilarni hisobga olish kerak.
Bunda oksidlovchi va qaytaruvchi hamda ularning reaksiya mahsulotlari ion holda yozilib ular asosida yarim reaksiyalar tuziladi.Kuchli elektrolitlar ion holda yozilib , kuchsiz elektrolitlar molekulyar holda(cho’kma, gaz) yoziladi.
Foydalanilgan adabiyotlar 1. N.A.Parpiyev, H.R.Rahimov, A.G.Muftaxov. Anorganik kimyo nazariy asoslari. Toshkent. «O'zbekiston». 2000 y. 2. Q.Ahmerov, A.Jalilov, R.Sayfutdinov . Umumiy va anorganik ximiya. Toshkent. «O'zbekiston». 2003 y. 3. YU.T.Toshpo'latov, SH.YE.Ishoqov. Anorganik kimyo. Toshkent. «O'qituvchi». 1992 y.
