Kasbiy pedagogika

X ulq 
- od ob n in g inson qalbidagi ichki tuyg' i , k o ‘n i k m a g a aylan- 
gan k o ‘rinishi.
A xloq
- j a m i y a t d a qabul qilingan, j amoat chi li k fikri bilan m a ’- 
qul l angan xul q - od ob me ' yor la ri majmui.
M a d a n iy a t 
- «j ami yat ni ng va unda vashovchi f uqarol arni ng 
faoliyati j ar a y o n i d a t o ' p l a ng a n barcha ijobiy yut uql ar maj muasi ».
M a ’n a v iy a t 
- inson ongidagi modd i y va m a ’navi y k o ‘ni kmalarini 
aks ettiruvchi bar cha ijobiy, ruhiv, intellektual fazilatlar maj muasi .
2.2. V I I I - X I I I a srla rd a 0 ‘rta O siyoda s h a k lla n g a n , z a m o n a v iy
kasbiy t a ’lim tizim in in g fu n d a m en ta l asoslari
Aj dodl ari mi z q a d i m da n o ' z i g a xos madani yatni va t a ’lim-tarbiya 
s ohasi da ham y uk s a k katta hayotiy tajribalarni v u j u d g a keltirishda 
j u d a katta va mashaqqa t li vo' l ni bosib o' t gan. Dastlabki tosh 
qurollaridan tirikchilik uch un foydalanish, a n ch a t akomi ll as hg an 
m e h n a t qurollarini yasash, u r u g ‘chilik davriga kelib, x o ‘j al ik hayoti 
va m ad an i y t araqqi yotda erishilgan yutuqlarni o ’z ichiga olgan 
d a vr gach a boMgan tari xi mi z ot a-bobol ari mi zni ng t a ’lim-tarbiya 
sohasi da boy hayot i y tajribalarga ega bo' l ganl igi dan dalolat beradi.
42

---

Aj dol ari mi z t om o ni da n q o ' l g a kiritilgan q a d i m i y madani yati
tarkibidan t a ' l i m - t a r b i y a g a oid merosi ham al ohi da o ' r i n olgan. 
Zero, hozirgi turki y va for si yzabon xal ql ar ning bi zgac ha yetib kel- 
gan m uh i m a r xe ol ogi k topilmalari, tarixchilar, ad a bi yot va s a n' a t
n am o yon da l ar i ni n g ijodiy merosi. s an ' a t va ada bi y asarl arni ng na- 
munal ari buni ng dalilidir.
Eng qadi mgi m ad a ni y boyliklari mizni o ‘rganishda, quyi dagi uch 
guruhga ajratilgan m a n b al a r g a t ayanamiz:
1. Ar xe ol ogi k q az il ma l ar natijasida topilgan k o ' r g a z m al i ashyoiar.
2. Xalq o g' z a k i ijodi materiallari h a m d a y o z m a manbalar.
3. Bu yu k adiblar, al l omal arni ng ijodiy merosi.
Ibtidoiy ki shi larni ng tabiat va j a m i y a t haqi dagi tasavvurlari, ular 
t o moni da n amal qi l ingan urf-odatlar, ijtimoiy munos abat lar i m a z ­
muni xalq o g' z a k i i jodining e ng qadi mgi j an r l ar i dan biri bo ' l g a n
afsonal arda i fodalangan. Af s ona l ar ni ng qah r amonl ar i yaxs hi l i kning 
t ant ana qilishi uchun y o mo n l i k h a m d a nur n i ng m u q a r r ar mavj ud 
boMishi 
uch un z u l ma t bilan kurash olib boradilar, yaxshi li k v a baxt- 
saodatga c h u l g ' a n g a n o' l kal ari ni yaratadilar. Aks ar iya t afsonal arni ng 
qahr amonl ari ni inson sifatida gavda l a ngan x ud ol a r tashkii etgan. 
Ibtidoiy t uzum kishilarining orzu-istaklari, o'y-fikrlari. m a q s a d va 
inti 1 ishlarini yori t i shga xi zmat qilgan af s onal arni ng k o ‘pchiligi biz- 
ga eng qadi mgi yo dgorl ikl ar - «Avesto». A b u l q o s i m Fi r davsi yni ng 
« S h o h n o m a » asarlari orqali m a ’lumdir.
Bi zgac ha yet i b kel gan epik asar (afsona va rivoyat)larda, asosan 
aj dodl ar imi zni ng yurt ozodligi, vatan ravnaqi va qabi l a farovonligi 
yoMida olib borgan kurashlari o ' z ifodasini t opgan. q ah r a m o nl ar
vatanni va xalqni sevadi. Or- nomusni m u q ad da s d e b bilish. d o ' s t va 
s afdoshlarga sadoqat, burchni y uk s a k daraj ada angl ash, unga sodiqlik, 
vatan va xalqi uchun o ‘z joni ni qurbon etish, har q a n d a y mas ha q qa tg a 
bardosh berish. o ‘z sev gi -muhabba t i y o ' l i d a aziyat ch ek is hg a tayyor- 
lik kabi insoniy t u y g ' u l a r ul arni ng asosiy xususiyatlaridir. Q a hr am o n-
lik eposl arida u l u g ' l a n g a n eng asosiy axl oqi y xislatlari - j asu r l ik va 
mar dl ik bo' l ga n .
43

---

Jasurlik, kuchlilik va mardl i k - qadi mi y kishilarda tarkib topishi 
zarur bo' l ga n eng m u h i m fazilatlar sanalgan. Tarixiy shaxslarning 
hayoti va qahramonl ikl ari borasida m a ’l umotl ar beruvchi rivoyatlar 
fikrimizning yorqin dalilidir. Ularda m u a yy an shaxs faoliyati. donish- 
mandligi, qahramonliklari, tarixiy shaxs ega b o ' l ga n axl oqi y fazilat­
lar: nazokat, kamtarlik, aql-idrok. o 'z g a l a r g a muhabbat , yorga vafo, 
sadoqat, baxt, odillik, odami yl ik, o l i yhi mma t va mehnat se varl ik kabi ­
lar ul ug' l angan.
En g qadi mgi q o 's h i q va lirik s he' r l ar da j asurlik, adolat. sadoqat
va insoniylik kabi xislatlar t ara nnum etilgan. B u n da y q o ’shiq va lirik 
s h e ’rlar XI asrda yas ha ga n ul ug' olim M a h m u d Ko s h g ' a r i y t o m o n i ­
dan yaratilgan « D e vo n u l ug'atit-turk» asari orqali bi zgacha yetib kel- 
gan.
Turkiy xal ql ar ning tarixini yorituvchi qadi mgi ma nba l ar da pand- 
nasihat va o' gi tl ar aytilgan asarlar ham k o ' p l a b uchraydi. A n a s hu n­
day asarlar j u m l a s i g a M a h m u d K o s h g ’ar iyning « D e v o n u lug'atit- 
turk» asari ham kiradi. A l l o m a m a z k u r asarni 1076—1077-yillarda 
yozgan.
Yuqorida k o' r s a ti b o' t il gan m a nb al ar ni ng barchasi VIII—XIII asr- 
larda O ' r t a Os iyoda shakllangan. za mo n av i y kasbiy t a ' l i m tizi mi ni ng 
f undament al asoslari hisoblanadi.