Kasbiy pedagogika

2.4. M o v o r a u n n a h r m ad an iyati rivojlanishi d avrid a,
X - X I I va X I V - X V I asrlarda kasbiy t a ’lim
I X - X as rl a r O ' r t a O s i y o d a n a q q o s h l i k s a n ' a t i avj olib ri- 
voj landi . A r x i t ek t u r a , g ' i s h t k es ib n aq sh sol i sh y u k s a k ri voj landi , 
b i n o l a r n i n g ichki t o m o n l a r i g a gan ch . y o g ’oc h o ‘y m a k o r l i g i y u k s a k
rivoj t opdi . Ayni qs a. m a k t a b l a r n i n g p e s h t o q l ar i d e v o r va r o m l a r
g a n c h n a q s h l ar bilan nafis bez at il ga n. Sh u d a v r d a n a q q o s h l i k
s a n ' a t i bi l an b o g ' l i q kasblar. ularni y o s h l a r g a o ‘r ga t i sh g^oyalari 
r i v o j l a n g a n . S hu d a v r la r d a S a m a r q a n d , B u x o r o , Xi va. Ter mi z,
To s hk en t . F a r g ' o n a va b os h q a s ha ha r l a r d a g i har bir t ar i xi y obi da,
har bir xal q, ama l i y s a n ' a t i n a m u n a s i b o b o k a l o n l a r i m i z y a r a t g a n
b a r k a m o l , t a k r o r l a n m a s , t eran m a z m u n l i va t ar i xa n b e b a h o s a n ’at 
asarl ari j a h o n m a d a n i y a t i n i n g d u r d o n a l a r i d a n b o ' l g a n b ad i iy va 
m a ’n a v i y m e r os i n i t ashki i etadi.
X I V asrning ikkinchi ya r mi da M o v ar o u n na h r ni n g feodal tar- 
qoql i giga bar ham berildi, m a m l ak at m o ' g ' u l bosqi nchi l ari dan toza- 
landi. X I V asrning oxiri va X V asrlarda Mar kazi y Os iyoda feodal 
m un o s a b a t l ar yana da rivoj topa boshladi.
S oh i bqi ron Temur va dastlabki t emuri yl ar h uk m r o nl i k qilgan davr 
M o v a r o u n n a h r tarixida alohida o' r in egallaydi.
Mar kazl ash ga n b uvuk Temur davlatining barpo etilishi bilan 
M o v ar o u n n a h r d a fan va madani yat, m ao r i f qayt adan ravnaq topa 
boshladi.
S huni ng uchun h a m X I V asrning ikkinchi yarmi va X V asr tarixda 
Sharq U y g ' o n i s h davrini ng ikkinchi bosqichi deb ataladi. Chunki , bu 
davr madani yati o ' z tamoyillari. yo' nali shi , iqtisodiy asosi ji hat idan 
I X - X II asr madani yat i ni ng davomi sanaladi.
46

---

X I V asrning uchinchi choragi va X V asrda Mar kazi y Osi yoda 
iqtisodiyot, fan va m a d a n i y a t o ' s d i t a ’lim-tarbiyaga, y os hl ar kasb- 
h u nar egallashlariga katta e ' t i b o r berildi. A m i r Temur hukmronl i gi
davrida j a h o n n i n g k o ' p l a b shaharl ari dan S a m a r qa nd ga hunar mandl ar,
o l i m- u fozillar. san' atkorlar, m u h an di s l ar olib kelindi va ularning boy 
tajribalari, ijodiy mahor a t la r i dan i l m - m a ’rifat, madani yat, qurilish 
jabhalarida keng foydalanildi. S a m ar q a n d va Hi rot da madrasalar,
k ut ubxon a va r asadxona qurildi. Ti bbi yot ilmini o ‘rganis hga qiziqish 
y a na da kuchaydi. Ri yozi yot, falakiyot, j o ' g ' r o f i y a , tarix, adabiyot, 
falsafa h a m d a t arbi ya shu nos l ikka oid asarlar yaratildi. Forobiy, Ibn 
Sino, Beruniy, U m a r X a y y o m , S a ’diy meroslarini, ul arni ng t a ’lim- 
tarbiya, k asb- hunar b o ' y i c h a qarashlari s huni ngdek, y un on- r im 
madani yati ni o ' r ga n is hg a havas kuchaydi.
Shuni t a ’kidlash kerakki, T e m u r va uni ng izdoshlari, t emuri yl ar 
davrida fan va madani ya t rivojlandi. Ayniqsa, S ama r q a nd va Hirot 
shaharlari madaniyat, i l m - m a ’rifat ma r k az i ga aylandi.
A mi r Temur saltanatni bino qilish v a uni m u s t a h k am l as h uch un 
j u d a katta xi zmat qildi. A n a s hu n d ay b uyuk xi zmat l ari dan eng m u h imi
m am l ak at d a t a ’lim tizimini rivojlantirish sohasi ga qaratilganligi 
edi. Chunki uni ng e ’t iqodiga k o ' r a bi l imdon v a t adbi rkor i nsongina 
m am l ak a t n i n g rivojlanishiga hissa q o ‘sha oladi. S hu ni ng uch un ham 
sohibqi ron bilimli va ishbilarmon. t adbi rkor kishilarni tarbi yalashga 
katta e' ti bor beradi. Bu borada t a ’lim tizi mi ni ng o ' z i g a x o s o' r ni
bo'lishi kerakligini angl agan holda, m akt ab va madr a sal ar qurdiradi.
X V - X V I asrlarga kelib. qadi mi y Turkiston j a h o n g a qozi zoda 
Rumiy. U l u g ‘bek, Ali Qushchi , Ha ydar Xorazmiy, Hofiz Xorazmiy, 
Lutfiy. Navoiy, Bobur, A b u l g ' o z iy Bahodi rxon singari allomalarni 
voyag a vetkazdi. Bu davr da Ma r ka z i y Osi yo shahariarida qat or ma- 
daniy va ilmiy markazl ar vuj udga keldi. Markazi y Osi yo xalqlari. xu- 
susan, o ' z b e k xalqi va uning madani y- ma ' r i fi y taraqqiyoti asrlar d a ­
vomi da misli k o 'r il ma ga n dar aj ada rivojlangan. Qolaversa, uni ng ax- 
loq-odobga, kasb-hunarga oid qarashlari pedagogika fanlari b o ' y i c h a
t a’limoti butun j a ho ng a o ‘rnak boMarli m a ’no va m a z m u n kasb etgan.
47

---

Qari yb bir yar im asr d a v o mi d a m o ' g ' u l l a r istibdodi ostida xona- 
vayr on b o ' l g a n M o v ar o u n n ah r xalqi XI V asrning boshl ari ga kelib 
m o ‘g ‘ul istilochilari zul mi dan qutula boshladi. Natijada, Sarbadorl ar 
uzoq muddat , hatto. hoki miyatni ham boshqarib turdilar.