Kasb tanlashga

Kdshgo yo'n altm sh ishiga rahbarlik qilish va uni rejalashtirish.
( )‘(|iivchilarni uzoq vaqt o ‘rganish natijasida sin f murabbiylari 
ularning h ar biriga tavsifnoma tuzadilar. Bunday tavsifnoma 
kasi) laiilash va o‘quvchiga u yoki bu kasbni tanlashni tak lif 
(lilisli uchun asos bo‘ladi. Kasbga layoqatlilikni tanlash max- 
■,us komissiya tom onidan amalga oshiriladi. Komissiya tarkibi- 
}',ii o'iiituvchilar, psixologlar, buyurtm achi tom onidan tanlangan
367

---

mutaxassislar, vrachlar kiradi. Ular har bir o‘quvchiga qanday 
kasbni tanlash kerakligini aytadilar va buning sababini asoslab 
beradilar. Masalan, xolerik temperamentli bola yaxshi andaza ya- 
sovchi usta slesar bo‘la olmaydi, chunki unga m ikronning o ‘ndan 
bir ulushigacha aniqlikka erisha borib, uzoq vaqt o‘lchov asbobla- 
rida ishlash qiyinlik tug‘diradi yoki melanxolik tez javob berishni 
talab qiladigan m ashinalarni boshqarishni muvaffaqiyatli egallab 
ololmaydi. Sezgi a’zolarida biron-bir nuqsoni bo'lgan bolalarga 
bu kasblarni tavsiya qilib bo‘!maydi. Masalan, ba’zi rang-tuslar- 
ni farq qila olmaydigan (daltonik) bolani har qanday transport 
turini boshqarishga qo‘yib bo‘lmaydi. Ko‘rishida shunday kam - 
chiligi bolganlar metallurg bo‘lib ishlashi m um kin emas. Kasb 
xususiyatlarini va ularning tavsifnomalarini o‘rganish uchun, har 
bir kasb uchun professiogramma tuziladi. Malaka tavsifnomalari 
professiogrammaga qo‘shimcha bo‘lib xizmat qiladi.
Professiogramma mazmuniga taxm inan qtiyidagilar kirishi 
kerak;
1. M azkur kasbdagi mutaxassis talab etilayotgan bozor iqti­
sodiyoti sohasi tavsifnomasi, sohaning xodimlarga bo‘lgan ehti- 
yoji, avtomatlashtirish va kompleks mexanizatsiyalash munosabati 
bilan shu kasbdagi ishlarning rivojlanish istiqbollari.
2. Ixtisoslik tavsifnomasida tavsiya qilingan kasbning m azm u­
ni, mehnat obyektlari, vositalari.
3. Ishchiga qo‘yiladigan talablar (mas’uliyat darajasi, tashab- 
bus va m ehnatning ijodiy elementlari, ishning gigiyenik sharoit­
lari, tibbiy va psixofiziologik ko‘rsatkichlar yoki to‘g‘ri kelmasli- 
gini ko‘rsatuvchi belgilar, ayollar m ehnatini qo‘llash m um kinligi 
va boshqalar).
4. Boshlang'ich ixtisoslik razryadi doirasida o‘quvchining m u­
vaffaqiyatli ishlashi uchun umumiy m a’lumoti va kasbiy tayyor­
garligiga qo‘yiladigan talablar (ishlab chiqarish malakasini yana­
da oshirishni hisobga olgan holda).
5. M ehnatni tashkil etishning iqtisodiy sharoitlari, m ehnatga 
haq to‘lash tizimi.
6. M azkur kasb vakillari (ishlab chiqarish ilg‘orlari, m ehnat 
qahram onlari)ning biografik m a’lumotlari.
0 ‘ta mas’uliyatli va ish sharoitlari xavfli deb ta ’riflanadigan 
ishlar uchun professiogramma qator talablar bilan to‘ldiriladi. 
U lar uzoq vaqt mobaynida tez ishlash malakasini, qo‘l barm oq-
368

---

larining Kuchini, oyoqlar kuchini, barm oqlarning harakatchan- 
ligini, ko‘z, qo‘l va oyoqlar muvofiqligi ni, h ar ikkala qo‘lning 
ixtiyoriy harakatlarini talab etadi.
Professiogrammalar korxonalar yoki maxsus muassasalar 
(xonalar, laboratoriyalar) tom onidan tuziladi. U larni ishlab chi- 
qishda m uhandislar, psixologlar, shifokorlar, o‘qituvchilar ishtirok 
etishi kerak.
Suhbatlar o ‘tkazish yo‘li bilan o‘quvchilar professiogram- 
ma bilan batafsil tanishtiriladi. 0 ‘quvchining alohida talab­
lar qo‘yiladigan kasblarni egallab olishiga uzil-kesil imkoniyat 
yaratish uchun ergonomik laboratoriyalarda tadqiqotlar ham 
o ‘tkaziladi. Kasb tanlashda m aktabning ota-onalar bilan mus­
tahkam aloqasi katta ahamiyatga ega. 0 ‘quvchilarda kasbga oid 
qiziqishlarning paydo bo'lishi va rivojlanishidagi muvaffaqiyat 
ko‘p jih atd an maktab va ota-onalarning birgalikdagi samarali ish­
lariga bog‘liqdir. H ar xil kasblar sulolasi an'analarini har tom on­
lama qo‘llab-quvvatlash, ommalashtirish va targ‘ib qilish kerak. ,
Tegishli adabiyotlarni o‘qish ham ko‘pgina kasblar bilan tani- 
shishda jiddiy yordam beradi. Bunday adabiyotlar m aktab kn- 
tubxonasida bo‘lishi kerak, albatta.
0 ‘quvchining o ‘zligini tushunishi, o‘z kuchi va im koniyat­
larini, shu jum ladan o‘z qobiliyatlarini to ‘g‘ri baholay bilishi, 
keyin esa shaxsiy qiziqishlari va im koniyatlarini kasb talablari 
bilan solishtirib ko‘rishi kasbni muvaffaqiyatli tanlash shartlari- 
dan biridir.
Vatanim izdagi va chet eldagi psixologik adabiyotlarda o‘quvchi 
shaxsining turli tom onlarini mustaqil baholash, shu jum ladan 
kasb tanlashda o‘z yo‘lini belgilash jarayonida qobiliyatlarni va 
kasbga layoqatlilikni mustaqil baholashni tahlil qilishga urinish 
hollari uchrab turadi. 0 ‘quvchilarning qobiliyatlari va kasbga 
layoqatliligini mustaqil baholashning, shuningdek m ikrom uhitni 
baholashning o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash uchun quyidagi­
lar zarur:
1) o‘quvchilarning bu fazilatlari o‘qituvchilar, ota-onalar, o‘r- 
toqlari tom onidan tahlil qilinishi;
2) m ehnat faoliyatining u yoki bu sohasiga layoqatlilikni m us­
taqil baholash bilan o ‘quvchilarning kasbga oid niyatlarini ana 
shu mustaqil baholashning shakllanish sharoitlari o‘rtasidagi nis- 
batini aniqlash;
369

---

quvchilarning mustaqil baholashi bilan tashqaridan bergan 
hnb 
taqqoslash asosida o‘qituvchilar, ota-onalar, o‘rtoqlari 
oanoiarinmg o‘xshashhk darajasini aniqlash
qobiliyatlarni, mustaqil berilgan baho darajalarini (bi- 
“ icni, ikkmchi, uchmchi) hisobga olgan holda mustaqil baho- 
lasnning quyidagi olcham lari (yetarlicha baholamaslik, ortiqcha 
uano berish, baholarnm g mosligi) boyicha qarab chiqish kerak.
I 
.^zor iqtisodiyoti sharoitida ish va kasb boyicha yangi soha-
. kasbga oid m ehnat xususiyatining 
zamon ishlab chiqarishi xodimlariga qo‘yila- 
aigan talablarning murakkablashuvi - bularning hammasi o‘rta 
maMabni tamomlovchi o‘quvchilar uchun qanday kasbni egallash 
muammosini hal etishda muayyan qiyinchiliklarni keltirib chiqa-
niH- • I 
munosabat bilan kasbga yo‘naltirish ishlarini keng avj 
ujaiiish zarurati ancha ortadi.
vni^^^f 
muvaffaqiyatli rivojlanib borishi ilmiy-psi-
™ g iic m uam m olarning muayyan bir majmuini ishlab chiqish- 
кя Kl 
®^adi. Bunday muammolar qatoriga quyidagilar kiradi: 
Kasblarni va ular tom onidan qo‘yiladigan talablarni, kasb ma-
ko‘nikish jarayonida shu kasb uchun 
iim sifatlarning tarkib topish shart-sharoiti va qonuniyatlarini 
Shaxsning psixologik xususiyatlarini ham da kasbiy la- 
yoqatliligini aniqlash va oldindan aytish m etodlarini, shuningdek 
xiima-xil mehnat turlanning rivojlanish istiqbollarini o‘rganish 
v c^aiq xo‘jahgi, fanning turli sohalarida kadrlarga bo‘lgan ehti- 
^ 
zarur. Kasblarni o‘rganish ham katta aham i-
ОЯ 
ularning natijalari ham kasbga yo‘naltirish ishi-
?, ’ 
turli kasblar haqida keng m a’lumot berish va kasblarni 
targ lb qilishga asos qilib olinishi kerak.
n‘n 
sinflarda kasb tanlash vazifalari munosabati bilan
lippK 
ota-onalarni qiziqtirayotgan kasblar, yoshlarning
к е ш qo‘shilishiga eng ko‘p ehtiyoj sezayotgan sohalar, kasbga ta- 
K l^'^'./ayyorgarlikka ega bo‘lishning aniq imkoniyatlari bilan 
□diatsii tanishtirish zarurhgi haqidagi masala paydo bo'lmoqda.
maslahatlar berish va kasbga layoqatlilikni tanlash 
vazitalariga javob beruvchi kasblarning psixologik tavsifnomala- 
ancha murakkab vazifadir. Bu esa xodim ning oldiga 
• 5*^nionidan qo'yiladigan psixologik talablarni aniqlash vazi- 
sini qo'yadi. Bunday dasturlarni tuzish xodimlardan maxsus tay-
370

---

yorgarlikni talab etadi va ayni vaqtda ancha m urakkab ilmiy- 
psixologik tadqiqot hisoblanadi. Bunda tadqiqotning obyektiv 
m etodlaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bu xil kuzatish- 
lar, savol-javoblar faoliyatning tahlili va kasblarni o'rganishning 
boshqa usullari asosida olinadigan professiogram malarni tajriba- 
da sinab ko'rishni ham o‘z ichiga oladi. Bunda kasblarning qiyo- 
siy-psixologik tavsifnomalari uchun miqdoriy m ezonlarni ishlab 
chiqish m uhim ahamiyatga ega. Bu sohadagi tadqiqotlar asosan 
izlanish tusida bo‘ladi. Shu bilan birga tadqiqot m etodlari va 
kasblar tavsifnomasi ishlab chiqilgan va amalda foydalanilayotgan 
sohalarda ham tadqiqotlar va izlanishlar davom ettiriladi.
Kasblar psixologik tavsifnomalarining xilma-xilligi turlicha 
amaliy vazifalarga muvofiq kasblar psixologiyasi sohasidagi bi- 
lim larim izdan foydalanishning har xil shakllaridan iboratdir. Bu 
bilim larning to‘laligi va ilmiy asoslanganligiga qarab xilma-xil 
vazifalarni hal etishda ularni amaliy jihatdan qo‘llash im koni­
yatlari ortib boradi. Shuning uchun kasblarning tavsifnom alarini 
tuzish bilan birga, shu bosqichning o‘zidayoq ilm iy-tadqiqotlarga 
qo‘yiladigan barcha talablarga javob beradigan kasbga oid m ehnat 
psixologiyasi sohasida asosli ilm iy-tadqiqotlar olib borish katta 
ahamiyatga ega. Bu sohada psixologiyada ilmiy aham iyatga ega 
bo‘lgan qator tadqiqotlar o ‘tkazildi va o‘tkazilm oqda. U larning 
ba’zi birlari, masalan, m ehnat ta ’limi, m ehnatni ilmiy asosda 
tashkil etish va boshqalari ishlab chiqarishdan boshlanib, so‘ngra 
laboratoriya sharoitida o‘tkaziladi. Biroq bu tadqiqotlarning 
natijalaridan odatda, psixografik maqsadlarda foydalanilmaydi. 
Vaholanki, kasbga oid m ehnat psixologiyasi ning ju d a ham m u­
rakkabligi va uning ko‘p tom onlam a amaliy aham iyati chuqur 
tadqiqotlar olib borishni talab etadi.