Kasb tanlashga

\
Mustahkamlash uchun savollar:
1. Kasbga yo‘naltirish ishlarining ijtimoiy asoslari deganda ni- 
m alarni tushunasiz?
2. Kasbga yo‘naltirish ishlarining psixologik asoslari deganda 
n im alarni tushunasiz?
3. Kasbga yo‘naltirish ishlarining fiziologik asoslari deganda 
nim alarni tushunasiz?
4. Professiogramma tarkibiga nim alar kiradi?
5. 0 ‘quvchilarni kasb tanlashga yo‘llash ishiga tayyorlash tizi­
mi haqida m a’lumot bering.
6. Kasbga layoqatlilik deganda nim ani tushunasiz?
9.5 . Kasb tanlashga y o ‘naltirishnlng tarkibi
Reja:
1. S inf rahbarining kasb tanlashdagi o‘rni. 0 ‘quv muassasasi 
rahbarining hamda o‘quv ishlari bo‘yicha rahbar o ‘rinbosarlari- 
ning vazifasi.
2. 0 ‘quv muassasasidan tashqari tarbiyaviy ishlarning takomil- 
lashtirishning ish mazm uni. Talabalarni kasb tanlashga yo‘llash 
ishiga tayyorlashning mazm uni. Ijtimoiy-siyosiy sikldagi fanlarni 
o‘rganishda talabalarni kasb tanlashga yo‘lIash ishiga g‘oyaviy- 
nazariy jihatdan tayyorlash.
Tayanch iboralar: 
m ehnat tarbiyasi, kasbga yo‘naltiruvchi ken­
gash, texnika to ‘garaklari, fanlararo aloqalar, o‘quv-ishlab chiqa­
rish topshiriqlari, tabaqalashtirilgan yondashuv, qishloq xo'jalik 
kasblari.
377

---

Kasb egallashgacha bo‘lgan tayyorgarlik maktab yoshlarini 
moddiy ishlab chiqarsh sohasida m ehnatga hozirlashniiig um u ­
miy qismi bo‘lib qoladi. Zarur politexnik tayyorgarlikni olgan 
yigit yoki qiz ishlab chiqarish kasbini tez egallaydi, bunda o‘rta 
maxsus yoki oliy m a’lumot olish jarayoni jadallashadi.
0 ‘quvchilarni kasb tanlashga tayyorlash butun pedagoglar 
jamoasining, ota-onalar va zavod jam oatchiligining ko‘p yillik 
ta ’lim-tarbiya ishidir. Yoshlarni m a’naviy-psixologik jihatdan 
mehnat faoliyatiga tayyorlashga shaxsni har tom onlam a kamol 
toptirishning o‘zaro bog‘liq jarayoni deb qaraladi, bu jarayonda 
qobiliyat va e ’tiqod bilan birga o‘smir shaxsini harakatlantiruvchi 
kuch sifatida namoyon bo‘ladi.
Qobiliyat va qiziqishlarni shakllantirishning politexnik asos­
lari va maktab yoshlarining boshlang‘ich ishlab chiqarish tayyor­
garligini kengaytirish bilan uzviy bog'liq bo‘lishi ishchi kasblarini 
egallashga yo‘naltirishning hal qiluvchi shartidir.
M ehnat tarbiyasi jarayoni birm uncha ilk bosqichda amalga 
oshirilgan taqdirda bunga erishiladi.
0 ‘rta va yuqori bosqich ta ’limida davomiylik shu narsada ifo- 
dalanadiki o‘quvchilar muntazam prinsip asosida tuzilgan yagona 
dasturlar bo‘yicha ishlaydilar. Bunday dasturlar asta-sekin mu- 
rakkablashtirilib borishni, bilim larni, ko‘nikm a va malakalarni, 
m ehnatning muayyan usullarini egallashni ta ’minlaydi.
Ta’lim va kasbga yo‘naltirish bilan qo‘shilgan unum li m ehnat­
da muntazam qatnashish eng ko‘p pedagogik samara beradi.
0 ‘rta maktabni tamomlab yoki kasb-hunar ta ’limi tizim ida, 
o‘quv kombinatlarida zarur tayyorgarlikdan o‘tib, xalq xo‘jali- 
gining turli tarm oqlarida darhol ishlay boshlagan yoshlarning 
soni yil sayin ko‘payib bormoqda.
M aktabda kasbga yo‘naltirish sohasidagi ham m a ishlarning 
bir-biriga muvofiqlashtirilishini ta ’m inlash maqsadida maktab 
direktori raisligida kasbga yo‘naltiruvchi kengash tuziladi.
Kengash tarkibiga maktab direktorining tarbiyaviy ishlar 
bo‘yicha muovini, kasbga yo‘naltiruvchi o‘quv-metodik kabinet 
mudiri, m ehnat ta ’limi, o‘quvchilarning ijtimoiy-foydali, unum ­
li mehnatini kasbga yo‘naltiruvchi o‘qituvchi yoki tashkilotchi, 
bitiruvchi sinflarning sinf rahbari, m aktab kutubxonachisi, mak­
tab o‘quvchilar tashkilotining vakillari, maktab shifokori, ota- 
onalar qo'm itasining a’zolari, homiy korxona vakillari kiradi.
378

---

Kasbga yo‘naltiruvchi kengashning ish rejasini maktab ken- 
gashi ko‘rib chiqadi va tasdiqlaydi.
Kasbga yo‘naltiruvchi kengashning vazifalari kasbga yo‘naltirish 
bo‘yicha um um m aktab va sinflarning tadbirlarini rejalashitirish 
va tashkil qilishdan, kasbga yo‘naltirish ishiga oid ilg‘or tajriba 
m a’lum otlarini yig‘ish, um um lashtirish va om m alashtirishdan 
iborat. Kasbga yo‘naltiruvchi kengash tum an maktablararo o‘quv- 
ishlab chiqarish kombinatlari, yoshlarni kasbga yo‘naltirish va ish­
ga joylashtirish komissiyasi, kasb-hunar ta ’limi tizirnidagi ta’lim 
muassasalari, bazaviy korxonalar va tashkilotlar, o‘quvchilarning 
ota-onalari bilan aloqa bog‘lab turadi.
Kasbga yo‘naltirisl| ishi rejalashtirilgan chog‘da kengash m a­
halliy sharoitlarini va uiaktab ishining o‘ziga xos xususiyatlarini 
hisobga olish lozim. Kengashning kasbga yo‘naltirish ish rejasi 
m aktab ta ’lim-tarbiya ishi um um m aktab rejasining tarkibiy qis­
midir.
Kasbga yo‘naltirish kengashining majlislariga muassasalar, 
homiy korxona, oliy o‘quv yurtlarining vakillari, balog‘atga yet- 
m aganlar ishi bo‘yicha komissiya a’zolari, mehnat resurslaridan 
foydalanish organlarining vakillari tak lif qilinadilar.
0 ‘quvchilarni kasbga yo‘naltirish ishini o‘tkazgan chog‘da mak­
tab xodim lari va m aktab rna’m uriyatining vazifalari o‘quvchilarni 
kasbga yo'naltirishga oid yo‘riqnomalar, buyruqlar, qarorlar bilan 
tanishishdan, ilmiy-m etodik adabiyotni o ‘rganishdan, chiqarilgan 
m etodik tavsiyanomalarni o ‘rganish va o‘z ishlarida foydalanish- 
dan iborat.
Sinf rahbarining vazifalari avvalo 
0
‘quvchining shaklla- 
nayotgan shaxsini, uning mayllari, qiziqishlari, qobiliyatlarini 
chuqur va har tomonlam a o'rganishdan iborat. Bu sohada unga 
fan o‘qituvchilari, ota-onalar bilan savol varaqasini to‘ldirish 
va o‘quvchining shaxsiy varaqa-tavsifnomasini to id irg an holda 
uni m untazam ravishda kuzatish yordam beradi. Sinf rahbari 
o‘quvchining shaxsini o‘rganish negizida, muayyan dastur aso­
sida, bir maqsadga qaratib kasbga yo‘naltirish ishini olib boradi. 
Bunda sin f soatlaridan, fakultativ m ashg‘ulotlardan va ekskursi- 
yalardan foydalaniladi. Kasbga yo‘naltirish ishi o‘quvchilarning 
ota-onalari bilan m ustahkam aloqada o‘tkaziladi.
0 ‘quvchilar yiliga bir m arta savol varaqasini to‘ldiradi. Bun­
dan maqsad 
0
‘quvchilarning hayotiy rejalarini aniqlab olishdir.
379

---

Sinf rahbarlari savol varaqasi asosida, o‘quv yili oxirida, kasb­
ga yo‘naltiruvchi m aktab kengashiga topshirish uchun u yoki 
bu kasbni ongli ravishda tanlagan yoki zarur m alaka darajasi 
bo‘yicha kasb egallagan ham da o‘qish va ish xususidagi o‘z is- 
taklarini bildirgan o‘quvchilarning ro‘yxatlarini tuzadilar.
0 ‘quvchilar m ehnat ta iim i darslarida m ehnatning h ar xil 
turlariga oid bilim larnigina olib qolmay, shu bilan birga o ‘z 
faoliyatlari jarayonida maxsus m alakalarga ham ega b o ia d ila r, 
o ‘z qobiliyatlarini rivojlantiradilar, m ehnatda o‘z kuchlarini si­
nab ko‘radilar. Shu boisdan m ehnat ta iim i o‘qituvchisi m ehnat 
darsini shunday tashkil qilishi kerakki, toki h ar bir o‘quvchi 
m ehnatni sevishni o‘rganib olsin, odam larga n a f keltiradigan 
b o isin , ish jarayonidan va uning natijalaridan zavqlansin.
M ehnat o‘qituvchisi o ‘z ishida bilim va m alakani egallashda 
0
‘quvchilarda eng ko‘p faollik va m ustaqillikni t a ’m iniaydigan 
shakllari va m etodlaridan foydalanishi lozim. A m aliy labora­
toriya, o‘quv-ishlab chiqarish ishlari, ishlab chiqarish ekskur- 
siyalari tajribasi shunday ish shakllari va m etodari jum lasiga 
kiradi. Bu ishlar m ustaqil kuzatishlar, tajribalar, tahlillar, hi- 
sob-kitoblar, ishlab chiqarish va ijodiy vazifalarni hal qilishni 
ham da bevosita ijtimoiy-foydali, unum li m ehnatni o‘z ichiga 
oladi.
M ehnat ta iim i jarayonida o‘qituvchi kasb qilib o lin ­
gan m ehnat to ‘g‘risidagi m a iu m o tlarn i konkret m avzularni 
o‘rganish bilan mantiqiy bog‘lashi m um kin. C hunonchi, elek­
trotexnika fizikasi va bo‘lim ini o ‘rgangan chog‘da o‘qituvchi 
xalq xo‘jaligida elektr quvvatining roli va aham iyatini, uni 
ishlab chiqarish ham da iste’molchiga yetkazib berish usulla­
rini ko‘rsatishi, shuningdek ushbu tarm oq kasblari uchta kat­
ta guruhga bo‘linishini tushuntirib berish m um kin. B irinchi 
guruhga elektrotexnika uskunalari, m ashinalari, apparatlari 
va asboblarini ishlab chiqarish bilan bog‘liq kasblar (elektro­
texnika m ashinalarini yig‘uvchi slesar, sozlovchi slesar, elektro­
montyor, izolyatsiya qiluvchi va shu kabilar); ikkinchi guruhga 
elektr quvvati uzatish bilan bog‘liq kasblar (podstansiyalarning 
elektrom ontyori, elektr tarm oqlarini ishlatuvchi elektrom ontyor 
va shu kabilar); uchinchi guruhga elektr quvvatidan foydalanish 
bilan bog‘liq kasblar (elektromontajchi slesar, ta ’m irchi elektro­
m ontyor va shu kabilar) kiradi.
380

---

0 ‘quvchilarni kasbga yo‘naltirishda o‘qituvchining shaxsi juda 
katta rol o ‘ynaydi.
0 ‘qituvchi shaxsi o‘qituvchining ijodiy rivojlanishini, yuksak 
pedagogik m ahoratini, ishda doimiy novatorligini, omilkorligi- 
ni, bolalarga nisbatan muhabbat va hurm atini belgilab beradigan 
xislatlar raajmuidir. Ayni shunday 
0
‘qituvchi o‘quvchilarda o‘ziga 
nisbatan hurm at-ehtirom , ishiga havas tug‘diradi, o‘ziga 
0
‘xshash 
bo‘lish, u bilan do‘stlashish eng ezgu istaklar, istiqbol to'g'risidagi, 
o ‘z kasbi haqidagi orzularni baham ko‘rish ishtiyoqini yaratadi.
M aktabda 
qiziqishlar bo‘yicha 
o‘tkaziladigan 
xilma-xil 
mashg‘ulotlar orasida to ‘garak ishi alohida ahamiyat kasb etadi. 
M aktabda to‘garaklarning asosiy ko‘pchiligini m ehnat ta ’Iimi 
o‘qituvchilari olib boradi.
Bular ishlab chiqarish va texnika to'garaklaridir. 0 ‘qituvchi 
bunday to ‘garaklarda o ‘quvchilarda ixtirochilik, konstruktorlik 
singari maxsus qobiliyatlarni ijodiy rivojlantirish uchun barcha 
shart-sharoitlarni yaratish imkoniyatiga ega.
M ehnat ta ’lim i o ‘qituvchisi o'quvchi shaxsini o ‘rgangan 
chog‘da kasbga /'p ‘naltirish m aqsadida quyidagi qoidalar- 
ga: shaxs kamol topadigan konkret vaziyatda konkret jam oa- 
da shaxsning xulq-atvorini kuzatish; faoliyat orqali shaxsni 
o‘rganish; shaxsni qandaydir qotib qolgan narsa tariqasida 
em as, balki taraqqiyotda ko‘rib chiqish; shaxsning vaqtincha 
psixologik holatini, o‘rtoqlariga m unosabatini hisobga olish 
kabi qoidalarga am al qilishi m aqsadga muvofiqdir.
M ehnat ta ’lim i o‘qituvchisining ishida psixologik diagnosti- 
kasiga katta o‘rin ajratiladi. Psixologik diagnostika jarayonida u 
maktab, kasb-hunar kolleji kasb maslahatchisi bilan birgalikda 
har bir o‘quvchining kelgusidagi kasbni tanlashi jarayonida shax­
siy xususiyatlarini aniqlashi m um kin.
Shunday qilib, m ehnat ta ’lim i o‘qituvchisi ishida quyidagi 
yo‘nal ishlarni:
— kasbga oid bilim lar — o ‘quvchilarni m ehnat faoliyati so- 
halari, xalq xo‘jaligining ayrim tarm oqlari, kasblar va mutaxas­
sisliklar bilan tanishtirish;
— psixologik pedagogik maslahat — m ehnat faoliyatining tu r­
lari to ‘g‘risida, o‘quvchi xislatlari, bilim lari va mayllariga eng 
muvofiq bo‘lgan kasblar va mutaxassisliklar haqida o‘quvchiga 
gapirib berish;
381

---

- kasb tarbiyasi - o ‘quvchilarda u yoki bu kasbga nisbatan 
barqaror qiziqishlarini shakllantirish;
- amaliy, kasbiy ko‘nikish - m ehnat faoliyatining turli so­
halarida kuchlarni amaliy jihatdan sinab ko‘rish uchun shart- 
sharoitlar yaratish;
- kasbga yo‘naltirish maqsadida o‘quvchining shaxsini o'rga- 
nish, mehnatga bo‘lgan qiziqishlarni va kasbga qiziqishlarni 
shakllantirish kabi yo‘nalishlarni ko‘rsatib o‘tish m um kin.
M ehnat ta ’limi o‘qituvchisining kasbga yo‘naltirish ishi o‘zaro 
bog‘liq tarkibiy qism larning butun bir kompleksi bilan, shu ju m - 
ladan, kasbga yo‘naltiruvchi o ‘quv-m etodik kabinet’ faoliyati 
sin f rahbarining, fan o ‘qituvchilarining ishi, ota-o n alar va shti 
kabilar bilan m ahkam boglangandir. M ehnat o‘qituvchisi bular 
bilan yaqindan aloqa bog'lam ay turib sam arali ishlashi m um kin 
emas.
M ehnat ta ’limi darslarida kasbga yo‘naltirish ishini olib bor- 
gan o‘quvchilarni m ehnat faoliyatiga tayyorlashdagi boshqa fanlar 
bilan o‘zaro aloqasini ham hisobga olish lozim.
M aktabda har bir o'quv fani o‘quvchilarni kasbga yo‘naltirishni 
amalga oshirishdagi o‘ziga xos imkoniyatlarga ega, lekin u 
m ehnat turlari, kasblarning xilma-xilligi va shu kabilar to ‘g‘risi- 
da o‘quvchilar bilim larini shakllantirishning birdan-bir m anbai 
bo‘lishi m um kin emas. Shu sababdan ham kasbga yo'naltirish 
ishida m ehnat o‘qituvchisining faoliyatini sinf rahbarlari va fan 
o‘qituvchilari ishi bilan muvofiqlashtirish g‘oyat muhimdir.
Tajriba shuni ko‘rsatadiki, o‘quvchilarda kasbga bo‘lgan bar­
qaror qiziqishni shakllantirish ishlari samaradorligini oshirish 
uchun:
- fan asoslarini o'qitishning, mehnat ta’lim ining va fakul­
tativ mashg‘ulotlarning fanlararo aloqalarini, davomiyligini, p o ­
litexnik va kasbga yo‘naltirish yo‘nalishini ro‘yobga chiqarish;
- politexnik m a’lumot, m ehnat ta ’limi va kasbga yo‘naI- 
tirishning 
0
‘quvchilar ijtimoiy-foydali, unum li m ehnati bilan 
o‘zaro aloqasini ta ’minlash;
-
0
‘quvchilarning bir maqsadga qaratilgan ijtimoiy ahamiyatli 
o‘quv-ishlab chiqarish topshiriqlari ni bajarishlari;
- xalq xo‘jaligining turli sohalarida 
0
‘quvchilarning qiziqishi- 
ni rivojlantirishda shaxsiy, tabaqalashtirilgan yondashuvni amalga 
oshirish;
382

---

— o‘quvchilarni kasbga yo‘naltirish sohasida m aktab o‘qituv-
i-liilari bilan ishlab chiqarish jam oalarining birgalikda ish ko‘rishi;
- sanoat, qishloq xo‘jalik kasblarini targ‘ib qilish lozim.
Tabiiy va m atem atik turkum fanlarni o'rgangan chog‘da
o‘iluvchilar konkret iqtisodiy hududdagi yetakchi kasblar bo‘yicha 
m ehnat mazm uni bilan tanishish, ana shu kasblarni muvaffaqi­
yatli egallash uchun zarur b o ig a n bilim, k oiiikm a va m alaka­
larni olish imkoniyatiga egadirlar.
Maktab o‘quvchilari gum anitar fanlar bo‘yicha oikaziladigan 
rnashg‘ulotlarda kasb tanlash m asalalarida g‘oyaviy-axloqiy, dun- 
yoqarashga oid bilim oladilar.