“Kasb-hunar ta’limi” jurnaliga 2020 yil uchun obuna davom etmoqda

ПЕДАГОГИКА
қалар. Олий таълим муассасалари касбий 
таълим йўналишлари ўқув режаларида ўқи
­
тиш кўзда тутилган ихтисослик фанларнинг 
ишчи дастурлари, техник фикрлашни шакл
­
лантириш имконини берувчи кўпгина мав
­
зуларни ўз ичига олади. Шуларни эътиборга 
олиб биз ихтисослик фан ўқитувчиларига 
бўлажак касб таълими ўқитувчиларида тех
­
ник фикрлашни шакллантириш ва ривожлан
­
тириш бўйича қуйидаги методик услубларни 
тавсия этамиз. Талабаларда техник фикрлаш
­
ни шакллантиришнинг самарали методи – 
бўлиб ўқитишнинг муаммоли – изланиш ме
­
тоди ҳисобланади. Бунда талабалар олдига 
савол (муаммо) қўйилади ва талабалар уларга 
мустақил жавоб излайди, улар ўзлари учун 
янги билимларни яратишади, “кашфиётлар 
қилишади”, назарий хулосаларни шакллан
­
тиришади. Муаммоли – изланиш методлари 
талабаларнинг фаол фикрлаш фаолиятини та
­
лаб этади, ижодий изланиш, ўз тажрибасини 
таҳлил қилиш ва билимларни тўплаш, хусу
­
сий хулоса ва ечимларни умумлаштира олиш 
кўникмаси шубҳасиз, талабаларнинг билиш 
фаолияти мустақил эмас, балки саволлар ва 
топшириқлар занжири орқали талабаларни 
хулосаларга олиб келувчи ўқитувчи раҳбар
­
лигида кечади. Масалан, “Двигателнинг кри
­
вошип – шатун механизми” ўқув машғулоти 
мавзусини тушунтиришда поршенларнинг 
тузилиши ва ишлаш тамойили ўрганилади. 
Тузилиши ва вазифалари билан танишгандан 
сўнг, талабалар олдига савол қўйилади: чўян 
ва алюминий қотишмасидан тайёрланган 
поршенлар қандай салбий ва ижобий жиҳат
­
ларга эга? 
Талабалар фаол фикрлаб алюминий қо
­
тишмасидан тайёрланган поршень енгил ва 
камроқ инерция кучлари ҳосил қилади, аммо 
поршень гильза бирикмада катта тирқиш 
кўзда тутилган – деган хулосага келишади. 
Ўқув машғулотларида талабаларнинг техник 
фикрлашини шакллантириш мутахассислик 
билан боғлиқ, шунинг учун уларда масала
­
ларни тизимли ечишдан мақсадга мувофиқ 
фойдаланамиз. Масалан “Автомобил дви
­
гателининг умумий тузилиши” мавзусини 
ўрганишда қуйидаги масалалар берилиши 
мумкин: двигатель цилиндрида сиқиш дара
­
жасини аниқлаш. Бу машқда талабалар аввал 
цилиндрнинг ишчи ва тўлиқ ҳажмини, сўнг-
ра сиқиш даражасини аниқлашлари керак. 
Бу масалани талабалар ўқув машғулотининг 
якуний қисмида бажаришади, уйга вазифа 
сифатида масалаларнинг қуйидаги вариант
­
ларини таклиф этиш мумкин: нима учун бир 
хил ишчи ҳажмдаги (тахминан V=1,5 л) 2001 
йилда ишлаб чиқарилган “Нексия” марка
­
ли автомобил двигатели 2012 йилда ишлаб 
чиқарилган “Нексия-2” двигателидан тах
­
минан 0.5 марта кичик? Поршень диаметри 
унинг узунлигига нисбати қайси техник кўр
­
саткичларга таъсир этади? Қайси ички ёнув 
двигателлари узун йўлли, қайсилари қисқа 
йўлли ҳисобланади? Қайси таъриф ёниш ка
­
мераси ҳажми ва цилиндрнинг бутун ҳажми
­
га боғлиқ? Бу масалаларни ечиш жараёнида, 
талабалар ўқув тадқиқотини мустақил амал
­
га оширишади, сўнгра олдинги машғулотда 
улар олдига қў йил ган масалаларни асослаша
­
ди ёки тасдиқлашади. 
Техник фикрлашни шакллантириш мақ
­
садида, шунингдек турли қийинликдаги му
­
аммоли мазмунли мустақил иш учун карточ
­
ка-топшириқлардан фойдаланиш ва уларни 
талабаларга дифференцияланган ҳолда бе
­
риш ҳам мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Бу 
топшириқлардаги намунавий саволлар қуйи-
дагича бўлиши мумкин; агар илашма тўлиқ 
ажралмаса Матиз автомобилининг илашма 
муфтасини қандай созлаш керак? Нима учун 
двигатель газ тақсимлаш механизми приводи 
икки елкали пишанги (коромысло) юзаси ва 
клапан (тореци) орасидаги иссиқлик тирқи
­
шини созлаш керак? Нексия-2 двигателида 
тирсакли вални ўқли силжишдан нима билан 
ушлаб қолиш мумкин? Бу топшириқлар шу
­
нингдек талабалар билимини тезкор назорат 
учун дастурлаштирилган қурилмаларни қўл
­
лаган ҳолда ўтказилиши ҳам мумкин. Тала
­
баларнинг техник фикрлаши шаклланишига, 
ўқув машғулотида техник носозлик ҳолат
­
ларини яратиш, бу ҳолатларнинг сабаблари
­
ни аниқлаш ва бир вақтда уларни бартараф 

---

8
Kasb-hunar ta’limi №4, 2019