Kamal mámbetov, Kama

ájInIYaZ QosÍbaY ulÍ

(1824 — 1878)
XIX ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatınıń eń kórnekli wákilleriniń biri Ájiniyaz Qosıbay ulınıń dóretiwshiligi óz zaman- laslarına qara®anda ádewir ózgeshelikke iye. Ol óz zamanınıń ozıq oylı zıyalısı sıpatında arab, parsı hám túrkiy tillerin jaqsı ózlestirgen ayrıqsha talantlı sóz sheberleriniń biri boldı.
Bul ja®day onıń Xiywada túrkmen xalqınıń ullı shayırı Maqtımqulı tá-
lim al®an Sher®azı medresesinde oqıydı hám sońınan Qutlımurat inaq medresesin tamamlap, qaraqalpaqlardıń sol dáwirdegi eń oqımıslı shayırı hám axunı dárejesine erisiwine tiykar jaratadı.

Ájiniyazdš… ómiri hám dóretpeleri haqqšnda maǵlšwmatlar.

Ájiniyaz Qosıbay ulı 1828-jılı Moynaq rayonınıń «Qamıs bóget» degen jerinde tuwıladı. Ata-babaları balıqshılıq, ańshılıq hám egin egip kún kóretu®ın adamlar bol®an. Ájiniyazdıń ákesi Qosıbay, onıń ákesi Baltabek, ar®ı atası Aqjigit óz dáwiriniń batır adamları bol®anlı®ı málim.
Anası Náziyra sózge sheshen, óz dáwiriniń dilwar hayallarınıń biri bol®an. Dástanlardı jaqsı bilgen. Ásirese, juwap aytısta aldına adam salmaytu®ın taqıwa adam bol®anlı®ı seziledi. Ákesi Qosıbay da shayır hám mergen adam sıpatında kózge túsken.
Ájiniyaz jaslayınan-aq oqıw®a berilgen, ziyrek bala bolıp ósedi. Biraq onıń jaslayınan anasınan ayırılıp qalıwı, kóp
®ana qıyın ja®daylardı bastan keshiriwine sebepshi boladı. Ol dáslep Xojamurat iyshan medresesinde tálim aladı. Biraq anasınıń tosattan qaytıs bolıwı onıń oqıwın úziliske túsiredi. Úydegi otın-shópke qaraw, úkelerin tárbiyalaw jas Ájiniyazdıń moynına túsedi. Ol qalay bolmasın óz bilimin jetilistiriw ústinde oylana baslaydı. Usınday ja®daylarda onıń tuwısqan dayısı Elmurat axun o®an óziniń járdem qolın sozadı. «Jiyenimdi ózim tárbiyalayman», — dep Ájiniyazdı óz medresesine alıp ketedi. Elmurat Buxaranıń Mirarab medresesin pitkergen, óz dáwiriniń bilimli adamlarınıń
biri edi. Ol diniy kitaplar menen bir qatarda Shı®ıstıń belgili klassikleri Ferdawsiy, Saadiy, Hafız, Nawayı, Bedil shı®armaların jaqsı ózlestirgen. Ájiniyazdıń bul jerge keliwi óz bilimin jetilistiriwge úlken jol ashıp berdi. Keshte medreseniń ójirelerinde qalıp, Nawayı hám Hafız
®ázzellerin ejelep oqıwı nátiyjesinde onıń poeziya®a bol®an
ıqlası kem-kemnen kúsheye basladı.
Ájiniyaz on altı jasında Nawayınıń diywanın kóshirgenligi haqqında da ma®lıwmatlar bar. Biraq, Ájiniyaz on jeti jasına kelgende Elmurat axun tosattan qaytıs boladı. Endi Ájiniyaz bilimin bunnan da joqarı kóteriw ushın ózine sáykes ustaz taba almay qaladı. Sonıń ushın da ol:

Zamanımız yoqtur yigit yurmaga,

At minip, ton kiyip, dáwran súrmaga,
.Men baxtı qara®a tálim bermaga, Náyleyin hesh adam shıqpas dildarım.

— dep jazıp óziniń ishki háwirin qosıq arqalı beredi.

Xiywa medreselerinde oqıw®a tilek bildirgen Ájiniyaz eń aqırında sol waqıtta®ı ashamaylılardıń belgili muptı menen qazılarınan bol®an To®uz qazı menen Molla Qorazlardan járdem soraydı. Usınday sebepler menen ol Xiywanıń Sher®azı medresesine oqıw®a kiredi. Sońınan Qutlımurat inaq medresesinde tálim aladı.
Xiywanıń Qutlımurat inaq medresesiniń aldında 1841 — 1844-jıllarda qaraqalpaq ádebiyatınıń klassigi Ájiniyaz Qosıbay ulı oqı®an degen jazıwlar jazıl®an. Ájiniyaz Xiywada o®ada qıyınshılıq ja®daylarda oqıdı. Olwaqıtta Xiywada oqıytu®ınlardıń hámmesi derlik bay hám din iyeleriniń balaları bol®anı ushın olar hádden zıyat qárejetler menen támiyinlenetu®ın edi. Ájiniyazdıń ákesi bolsa, tapqan-tutqanı ózine zordan jetetu®ın orta hal adam bol®an. Sonıń ushın da, ol óz ákesinen járdem alıw múmkinshiligine iye bola almadı. Turmıstıń qattı qıyınshılıqların shekti. Onıń tek ilimge bol®an ıqlası ®ana medreseni aqırına shekem oqıp pitkeriwine múmkinshilik tuw®ızdı. Medresede din sabaqları menen bir qatarda Nawayı, Hafız, Saadiy, Fizuliy shı®armaları da oqıtılatu®ın edi. Ájiniyaz bulardıń shı®armaların qunt penen oqıdı.
Olardıń danıshpanlıq penen aytqan sózlerin óz xalqına jetkeriwdi maqset etti.
Ájiniyaz Xiywa medresesin tamamla®annan soń kóp jıllar dawamında Qazaqstanda sayaxatta bol®an. Shayırdıń Qazaqstanda bolıwın alımlar eki túrde boljaydı. Birinshi toparda®ı alımlar bul ja®daydı xan siyasatı menen baylanıstırıp, «Qazaqstan dalalarında islam dinin keńnen tarqatıw ushın Xiywadan jiberilgen ulamalar arasında Ájiniyaz da bol®an», — dep táriyipleydi.
Ekinshi toparda®ı alımlar bul waqıyanı Ájiniyazdıń atastırıl®an qızınıń birden jo®alıp ketiwi, bul is negizinen Ájiniyazdıń dushpanları tárepinen uyımlastırıl®an. Sebebi, Ájiniyaz súyip qal®an qız júdá gózzal bolıp, o®an qosılıw ushın kóp jigitler talaban bol®an. Ájiniyazdıń Xiywada júrgeninen paydalanıp, qarsılasları eń izinde ol qızdı bir jigitke zorlap alıp qashıp túrkmenler arasına jiberedi de, «Qız Qazaqstan®a qashıp ketken», — dep sóz tarqatıp jiberedi. Ájiniyaz ilajsız sol qızdı Qazaqstan®a izlep barıp ol jaqta birneshe doslar arttır®an.
Shınında da, eń dáslep Ájiniyazdıń Qazaqstan®a óz qalıńlı®ın izlep bar®anı da durıs. Bul jumbaqtıń tórkini shayırdıń «Shıqtı jan», «Molla Erime» qosıqlarında anıq aytıl®an. Mısalı:
Tapmadım heshbir xabar, gezip jáhannıń kishwarın, Aqlı hushım qattı izlep ol zalımnıń duxtarın.
(«Shıqtı jan»)
«Duxtar» sózi parsı tilinde qız ma®anasın ańlatadı.
Biraq Ájiniyaz mahbubun izlep taba almaydı. Tabıwı da múmkin emes edi.
Ájiniyaz Qosıbay ulı Qazaqstan dalalarında birinshi mártebe jigirma jaslarında 1845 — 1846-jıllar shamasında bir jıl®a shamalas bolıp qaytqan. Sońınan óz awılına kelip ashamaylı ruwı ayıllı tiyresinen Hamra degen qız®a úylengen. Onnan Na®metulla, Habibulla, Niyetulla degen úsh bala hám Húrzada atlı bir qız tuwıladı.
Ájiniyaz Qosıbay ulı 1858 — 1859-jıllarda®ı Qońırat kóterilisiniń tek qatnasıwshısı ®ana emes, onıń baslawshı- larınıń biri boldı. Sonıń ushın da, ol kóterilis bastı- rıl®annan keyin Xiywa hámeldarları tárepinen tutqın®a alınıp, Túrkmenstannıń Tashawız wálayatınıń átirapına jer
6—Ádebiyàt, 10-kl ₈₁
awdarıw®a jiberiledi. Aradan úsh jıl ótkennen keyin ol tutqınnan qashıp qutıladı. Biraq jáne Xiywa hámeldarlarınıń quwdalawına ushırap Qazaqstan®a ketiwge májbúr boladı. Usılay etip, onıń ómiriniń kópshilik bólegi Qazaqstan, Túrkmenstan dalalarında ótedi.
Ájiniyaz Túrkmenstanda júrgen kúnlerinde belgili túrkmen klassigi Maqtımqulınıń qosıqların qunt penen úyrengen. Usı®an baylanıslı ol Maqtımqulınıń kóp ®ana qosıqların óz dóretpesine qosıp keńeytip jaz®an.
Qazaqstanda júrgen dáwiri Ájiniyazdıń shayırlıq sheń- beriniń eń jetilisken gezleri dep qaraw®a boladı. Bul saparda da, Ájiniyaz úsh jılday ómirin Qazaqstanda ótkizgen. «Ellerim bardı», «Megzer», «Barmeken», «Bardur»,
«Ayrılsa», «Qash-qash» hám «Xoshlasıw» dúrkinindegi qosıqların jaz®an. Ájiniyaz qır®a úshinshi mártebe bar-
®anında Qojban degen bay®a úsh jıl dawamında molla bolıp jallan®an. Bunnan keyin ol óziniń tuwıl®an awılınan hesh jaqqa shıqpa®an. Bozataw, Qamıs bóget, Jetim ózek degen jerlerde mektep ashıp, jergilikli xalıq balaların oqıtqan, Dóretiwshilikke berilip qosıqlar jaz®an.
Kórnekli shayır 1878-jılı eliw tórt jasında qaytıs bol®an. Shayırdıń denesi Quwandáryanıń boyında®ı Quwsırıq qoyımshılı®ına jerlengen.
Ájiniyazdan bizge hár qıylı temada jazıl®an bir júz eliwge jaqın lirikalıq qosıqları miyras bolıp qaldı. Ájiniyaz lirikasın birneshe temalar®a bólip qaraw múmkin. Ol negizinen muhabbat lirikasınıń sheberi bolıw menen bir qatarda, lirikada táriyip, Watandı súyiw hám didaktikalıq tol®anıslardı qásterley al®an shayır. Sonıń ushın da onıń lirikasın:

1. 
   Watan teması hám óz dáwirine bol®an kózqarasların sáwlelendiriwshi lirikası,
   
2. 
   Filosofiyalıq mazmunda®ı lirikası,
   
3. 
   Didaktikalıq mazmunda®ı lirikası,
   
4. 
   Muhabbat lirikası — dep bóliw múmkin.
   

Ájiniyaz bunnan tısqarı dástúrli poeziya®a jeterli itibar bergen shayır. Sonıń ushın da, onıń poeziyasın talla®anda, Ájiniyazdıń jazba ádebiyatqa bol®an kózqarasın, Milliy ádebiyattı payda etiw jolında®ı pikirlerin, Islam teması haqqında®ı oyların yadtan shı®armawımız kerek.