Kamal mámbetov, Kama

Kúnxoja shšǵarmalaršnda xalšq turmšsšnš… sáwleleniwi.

Qaraqalpaq folklorı menen jazba ádebiyatında®ı realistlik ba®dar Kúnxoja dóretpeleri arqalı ta®ı da jetilisti hám tereńlesti.
Kúnxojanıń shı®armaları onı óz dáwiriniń aldıń®ı adamı, miynetkesh xalıqtıń tileklesi hám ®amxorshısı, óz zamanınıń barlıq shınlı®ı menen waqıyaların kórkem túrde súwretlegen ullı realist shayır sıpatında tanıtadı.
Kúnxoja poeziyasında®ı realizmniń kúshi, bárinen de burın XIX ásirdegi qaraqalpaqlar turmısında®ı sociallıq teńsizlikti hám sociallıq toparlar arasında®ı qarama-qarsılıqtı ashıp beriwinde kórinedi. Óziniń «Jaylawım» qosı®ında:
Birnesheni maqsetine jetirip,
Birnesheni qay®ı qapa ettirip, — dep jaz®an shayır ózi- niń barlıq qosıqlarında tariyxıy shınlıqqa tolıq sáykes túrde óndiris quralların óz qollarında jámlep, xalıqtı eziw arqalı turmıs keshirgen eziwshilerdiń hám jersizlikten, tábiyat apatlarınan ash-áptadalıqqa giriptar bol®an, jáne awır salıqlar hám «jıldan-jıl®a egiz bolıp kelgen ashlıq penen jawgershiliktiń» saldarınan búlginshilikke túsken miynetkesh xalıqtı ádalatsızlıqqa qarsı qoyıp súwretleydi. Shayırdıń shı®armalarında XIX ásirdegi xalıq turmısınan orın al®an kúshli sociallıq teńsizliktiń, jikleniwshiliktiń hám jarlılardıń huqıqsızlıq, ash-áptadalıq awhalı menen awır miynetiniń sáwlesin kóremiz.
Shayır óz dáwirindegi turmıstıń sır-sıpatın ashıp beriw ushın eń áhmiyetli turmıs waqıyaların tańlap alıp, olardı tariyxıy haqıyqatlıqqa sadıq túrde súwretleydi. Bul «Zaman» qosı®ında júdá ayqın súwretlengen. Qosıqta qaraqalpaq xalqınıń ótkendegi ómiriniń barlıq kórinisi — malı joq, jer- suwı joq jarlı adamlardıń ashlıq ja®dayı, úzliksiz feodallıq urıslardıń saldarınan shekken azapları menen judalıqları, tartqan jábirleri, urıs hám ashlıq, tábiyat apatları hám awırıwshılıqtan kórgen qurbanları kútá ayqın súwretlenedi.
Shayır óziniń «Aq qamıs» degen qosı®ında qamıstıń suw ishinde turıp quwrawın, esken samal menen qıysayıwın astarlı mánide sóz ete otırıp, ózleri egip jetistirgen mol
®álleden hám ózleri ba®ıp, ósirip júrgen sansız maldan paydalanıw huqıqına iye bolma®an xalıqtıń, ash-áptadalıqta jasaytu®ın miynetkeshler turmısın kórkem súwretleydi.
Kúnxoja jallanba miynet adamlarınıń awır miynetin, huqıqsızlıq ja®dayın, dárbádarlıq ómirin súwretlewge kóp dıqqat bólgen. Onıń «Kún qayda», «Oraqshılar»,
«Shopanlar», «Oyda», «Qashan kórermen», «Bolarmeken?»,
«Ólim» sıyaqlı kóp ®ana qosıqları mine usı tema®a arnal®an.
XIX ásirdegi xalıq ómiriniń úlken bir shınlı®ı bol®an jallanba miynet adamlarınıń ómirine Kúnxojanıń ayrıqsha kewil bóliwi, onıń óz zamanınıń realist shayır sıpatında®ı belgisin kórsetedi.
«Oraqshılar» qosı®ında ózindey kúnlikshilerdiń qullıq miynetin:

Oraq orıp, ómir boyı boldıq qul, Jumıs islep ala almadıq qara pul...

• 
  dep súwretlegen shayır «Ólim» degen qosı®ında olardıń ja®dayın:
  

Diyqan júrip jarlı haqı ala almas, Oynap-kúlip jaslar shalqıp júre almas, Bir ketkenler el diydarın kóre almas, Bir basqa bir zaman boldı yaranlar.

• 
  dep kórsetedi.
  

«Shopanlar» degen qosı®ında shayır ashlıq-áptadalıqtan betlerinen qanı qashıp, kúni-túni tınımsız, jalańash asqar qumlardı arala®an, dúnyanıń barlıq ráhátinen bos qal®an, elsiz-kúnsiz qula dúzde júrgenlikten kózi tınıp, qula®ı sarsıl®an, etleri qus tútkendey tilkim-tilkim bolıp, betleri tar®ıllanıp ketken, arqasın tayaq tilip, topıraqqa bıl®anıp, shań jutıp ıssıda da, suwıqta da tóseksiz dalada jatqan, kóz-jasları menen Qızılqumdı sel etken shopanlar turmısınıń ayanıshlı kórinisin sheberlik penen kóz-aldıńa keltiredi. Shopanlardıń ba®ıp júrgen qoyları, joqarıda
aytıl®anınday-aq, baylardıń qoyları. Bulardı jarlılar ólmes awqat, kún keshiriw ushın, napaqa tabıw mútájliginen arzan haqı alıp, qızıl qıya qumlarda ba®ıp júrgen. Mine, usını atap kórsetip shayır:

Qayısıp baqqanı baydıń qoyları, Bir ılaqqa úsh jıl júrgen shopanlar

• 
  dep jazadı.
  

Shayır óziniń «Oraqshılar» qosı®ında da usı jallanba miynet adamlarınıń ómirin súwretleydi. Bul qosıqta diyqanshılıqtıń máwsimli jumıslarında jallanıp júrgen adamlardıń ayanıshlı turmısı barlıq xarakterli belgileri menen kórsetiledi. Biz qosıqtan olardıń azaplı miynetin de, sa®ınısh sezimlerin de oqıymız.