Kamal mámbetov, Kama

Ájiniyazdš… muhabbat temasšndaǵš lirikasš. Qaraqalpaq ádebiyatında muhabbat teması hesh bir shayırdıń qáleminen shette qal®an emes. Biraq, bul temanı Ájiniyaz sıyaqlı kóklerge kótere al®an shayır bol®an emes. Sebebi, onda adamzat seziminiń eń qúdiretli hám tásirli belgileri bar. Bul ja®day Ájiniyazdıń «Gózzallar» hám «Sáwdigim» qosıqlarında birden-aq kózge taslanadı. Ájiniyaz qızlar portretin joqarı kórkemlik penen súwretley bilgen shayır. Ájiniyaz kóbirek qızlar gózzallı®ın jırlaydı. Shayırdıń tilinen hayal-qızlar dúnyanı gózzallıqqa, mehir-muhabbetke bólep, óz mehri menen dúnyanı terbetken álem gózzalları etip súwretlenedi.
Shayırdıń «Ayrılsa», «Megzer», «Bir janan», «Bir páriy»,
«Gózzallar», «Bolmasa», «Kerek», «Beri kel», «Áy álip,
«Sáwdigim», «Túser», «Hár kimseniń yarı bolsa», «Áy názálimler», «Bozatawlı názálim» t.b. qosıqları qaraqalpaq lirikasınıń eń hasıl dúrdanaları esaplanadı. Shayır lirikalarınıń kópshiligine búgingi kúni namalar shı®arılıp, olar qosıqshılarımız tárepinen atqarılmaqta.
Ájiniyaz XIX ásirdegi ashıqlar obrazın dóretiwde ózinshe jol tutadı. Ol súwretlegen gózzallar obrazı qurı bayanlawdan ibarat emes. Ájiniyaz gózzal qızdıń kelbetin sóz benen sızıp kórsetedi. Bul tul®alar sol dáwirge sáykes til hám sezimler tiykarında berilgen bolıp, hárbir shuwmaq júrekke qoz®aw saladı. Bunda qız kózleri jádu-jállet
ya®nıy sıyqırlı. Kirpigi — nishter, qasları — káman, júzi — ay, lábleri — lám-álip. Demek, Ájiniyaz muhabbat temasında da óz dáwirine sáykes bol®an obrazlar dóretken. Mısalı:

Shashmi jádu-jállat, qashları qálem, Qoydı siynemizge júz mıń daq álem, Naz áyleyub súshik tilla ol sánem, Menga bir istanat taqtı da ketti.

Kirpigi oq kibi, qashları káman, Áziz janım, tándin shıqtı da ketti. («Bir janan»)

Shayır sáwer yar obrazın joqarı shıń®a kóteredi. Onı qol jetpes juldız sıpatında táriyipleydi.

Ájiniyaz qızlar obrazın dóretiwde olardıń sırtqı pishimin kóbirek qusqa megzetedi. Sebebi, qus tábiyattan názik hám júdá gózzal maqluqat. Sonıń ushın da shayır hayal- qızlardı «Qushdek daqanlı» — (Qanatlı qustay), «Sádepdek dandanlı» — (Súyek tistey), — dep súwretlegen. Al, onıń mazmun ja®ına kelgende, «Súshik zibanlı» ya®nıy hár sózdi oylap sóyleytu®ın «shiyrin sózli» sıpatında táriyipleydi. Hár dáwirde jasa®an shayırlar qızlar obrazın dóretiwde hár qıylı qatnas jasa®an. Sonıń ushın, Ájiniyaz da olardıń
obrazın dóretiw ushın óz dáwiriniń teńewlerinen keń paydalan®an. Mısalı: órdek, ®az, tırna, quw qaraqalpaqta sulıw qus bolsa barlı®ın qız®a teńeydi. Ayırım qosıq qatarlarında giperbolalardan keń paydalanadı. Máselen, Kúnshı®ıs klassikleriniń dóretpelerindegi qızlardıń kózin jállatqa, kirpigin nishterge, qasın káman®a uqsatıw motivleri bunda da bar. Yaki geyde: «Sárwi a®ashına uqsar súwreti», — dep táriyiplew, hádden zıyat giperbolalıq súwretlewlerge beriliw usılların da seziwge boladı. Mısalı:

Bul elde kórmedim shunıńdek dilbar, Kesheni aq yúzi áyler munavvar.

(«Bir páriy»)


Ya®nıy, «Qız qarań®ı túnde sırtqa shıqsa, átirap jap- jarıq bolıp ketedi», — dep súwretlewleri Shı®ıs shayırlarınıń giperbolalıq súwretlew usılınıń tiykarında berilgeni anıq.
Ájiniyaz óz qosıqlarında qızlar obrazın qanshama mehir-
muhabbat qoyıp súwretlegeni menen, olardıń hámmesi bir qıylı dep aytpaydı. Sonıń ushın da, Ájiniyaz haqıyqıy muhabbat iyesi bol®an gózzallar haqqında sóz etkende olardıń forması menen mazmunı bir-birine sáykes keliwin názerde tutadı. Mısalı:

Hár kimseniń yarı bolsa, Qıyalıńdı aytpay bilsin, Sóyler sózi bolıp shiyrin, Ózi turıp, kózi kúlsin.

Yarıń bolsın qumay kibi, Kewli bolsın saray kibi, Júzi bolsın hám ay kibi, Haqsúniydiń ózi bolsın.

Solay etip, shayır óziniń haqıyqıy sáwer yar haqqında®ı kózqarasın bayan etedi.