Kamal mámbetov, Kama

Ájiniyaz shayšrdš… «Qšz Me…esh penen aytšsš».XIX ásirde qaraqalpaq ádebiyat dástúrleri menen bir qatarda awızeki xalıq poeziyasınıń dástúrleri de keń qollanıl®anlı®ı málim.
Aytısqa qatnasatu®ın shayırlardıń hámmesi qolına qa®az- qálem alıp qosıq jazıp otırmaydı. Olar bir-biri menen dásme-dás aytısadı. Olar belgili waqıtta bir-biri menen aytısıp úlken syujetli waqıyalardı da bayan etedi. Bul ja®ınan qara®anda aytıs liro-epikalıq sıpatqa iye.
Aytıs janrı XIX ásirde jasa®an qaraqalpaq shayırlarınıń kópshiliginde ushırasadı. Olardıń kópshiligi turmıs penen baylanıslı bol®an aytıslar bolıp, shayırlar sózden jeńiw ushın birin-biri mineydi. Sonıń ushın eki tárepke teń bol®an ayırım syujetler tilge alınadı.
Qazaq kátqudaları Ájiziniyazdıń shayır ekenin sezip qalıp, bir toyda ekewin aytıstırıwdı maqul kórgen. Ájiniyaz shayır bolıw menen birgelikte miyman. Bunnan tısqarı ol qazaq xalqınıń arasında bir jılday bolıp, ol eldiń miymandoslı®ın hám mártligin sezgen. Sonıń ushın da, ol ájayıp úlke haqqında ne®aybıl sózlerdi aytıwdı qálemeydi. Al, Meńesh te óz xalqınıń belgili shayırı. Onıń ústine qız bala. Jáne bul aytıs óz jerlesleri arasında bolıp otır. Ol da óz xalqı arasında aytıstan jeńiliwdi qálemeydi. Sonıń ushın bunıń júgi Ájiniyaz®a qara®anda awırraq. Bul eki shayır da sol tiykarda aytısqa túsken.
Ájiniyazdıń Qız Meńesh penen aytısı 1864 -jılı bolıp ótken. Sebebi, Ájiniyaz aytısta óziniń qırq jasqa shıqqanlı®ın aytadı. Mısalı:

Jılım qoy, jasım qırqta Qız ay Meńesh, Sen ma®an jasım sorap tiyermiseń.

Solay etip, Ájiniyaz axun 1864-jılı qır®a úshinshi mártebe bar®anında Qız Meńesh penen aytısadı. Aytıstı Qız Meńesh baslap, «Xojeke, aytıp óleń harıdıń ba?» degen sózler menen baslaydı. Bul jerde qızdıń Ájiniyazdı

«Xojeke» — dep aytıwı onı «ulama», «molla» sıpatında tanıwınan bolsa kerek. Sebebi, qazaq xalqı usı kúnge shekem ulama adamlardı «Xoja» — dep ataydı.
Aytıstıń mazmunı eki xalıqtıń etnografiyası menen de baylanısadı. Qız Meńesh Ájiniyazdan qanday millettiń adamı ekenligin soraydı. Ya®nıy:

Aytısıp meniń menen tirewiń kim? Jı®ılsań kóp ishinde súyewiń kim? Qalpaqpısań, sartpısań, ózbekpiseń, Ákeń qoy®an atıń kim? Súyewiń kim?

Bu®an Ájiniyaz juwap qaytaradı:

Bir alladan basqa joq sıyınıwım, Qudayım inam etken buyırıwın, Ákemniń qoy®an atı Ájiniyaz, Milletim — qaraqalpaq, saqıw ruwım.

Ájiniyaz eki eldi de aralap, eki xalıq mádeniyatı menen etnografiyasına pútkilley aralasıp ósken adam bolsa da, Meńesh ele qaraqalpaq etnografiyası menen tanıs emes ekenligin aytadı. Sonıń ushın aytıstıń úshinshi bólimi Qız Meńeshtiń qaraqalpaq xalqınıń jasaw turmısına ba®ıshlan®an sorawlarınan baslan®an. Máselen, Meńesh soraw beredi:

Erteń tura azannan el kóshedi, Kóshken kúni adamnıń kóńli ósedi, Xojeke, sennen bir sóz sorayın, Qızlarıńız ne jeydi? Ne ishedi?

Bu®an Ájiniyaz tómendegishe juwap qaytaradı:

Jegeni maylı palaw, ishkeni shay, Shay iship, palaw jese kewili jay, Qolında shını kese, shını shaynek, Ishedi qantlı shaydı, qara suwday.

Basında jipek túrme, shayı jegde, Qızları biziń eldiń, mine sonday, Qızları biziń eldiń, ana quwday, Qazaqqa bıltır keldim, bıyıl keldim, Men ele kórgenim joq, qızdı onday.

Bul bólimdegi syujet dinamikası etnografiyalıq bayan- law®a kóshkeni menen de poetikalıq sezim ádewir joqarı kóterilgen. Sebebi, ol toyda otır®an adamlardıń Ájiniyazdan basqasınıń hesh birewi de qaraqalpaqlar etnografiyasın bilmeydi. Sonıń ushın Meńesh ol haqqında sorawlar beriwge májbúr.
Qız Meńesh kóp sawallarınıń birinde qaraqalpaq jigit- leriniń qanday bolatu®ının bilgisi keledi. Ájiniyaz bu®an da tómendegishe juwap qaytaradı. Ya®nıy:

Jigiti biziń eldiń bolar ®oshshaq, Belinde tillá kámar, altın pıshaq, Jigiti biziń eldiń, mine sonday,

Pashshayı sım balaqlı, jipek shashaq, Mingeni ar®ımaq at, moynı quwday, Ústinde aq baslı er bası sholaq,

Basında altın júwen, qos siynement, Jonasınıń shasha®ı, qushaq-qushaq,

— dep sózdi dizip kete beredi. Al, Qız Meńeshtiń bolsa Ájiniyazdan jeńilgisi kelmeydi. Sonıń ushın da:

Jıń®ıl, sheńgel degeniń tal bolama, Kók shay ishken adamda hal bolama, Eshegińdi tulpar dep maqtanasań,

At túyeden ketken soń mal bolama? Malıńnıń eń úlkeni eshki-ılaq,
Sol sebepli qazaqqa keldiń qulap. Qaraqalpaq bay el dep maqtanasań, Sonda sen ne®ıp júrseń teri sorap, Hár úyden ayran sorap, iship júrip,
Sharań ne maqtan®anday qalpaq-shunaq.

— dep aytıstıń izin ádewir baspalatıp jiberedi. Ájiniyaz Qız Meńeshtiń bul pikirine de úlken sabırlılıq penen juwap qaytaradı da «Qaraqalpaq qazaq penen teńbe-teń jurt.

Kórmey-bilmey sırtınan qılma nasaq», — dep juwmaq jasaydı.
Aytıs sol tiykarda tamamlanadı. Biraq bul eki shayırdıń qaysı biriniń jeńgenligi anıq málim emes. Solay bolsa da, bul aytısta Ájiniyazdıń sál basımlaw bol®anlı®ı seziledi. Onıń ústine qaraqalpaq shayırınıń «Qaraqalpaq qazaq penen teńbe-teń jurt, kórmey-bilmey sırtınan qılma nasaq», — dep aytıwı da aytıstıń negizgi túyinin sheship tur®an sıyaqlı.