Kamal mámbetov, Kama

Ájiniyazdš… liro-epikalšq shšǵarmalarš.

Ájiniyaz jazba ádebiyat úlgisindegi shayır esaplanadı. Sol dáwirdiń jazba ádebiyat wákilleri tiykarınan lirikanı hám liro-epikanı iyelegen. Lirika kewil sezimleri yaki qısqa qosıqlardan ibarat bolsa, epika turmıstıń mayda- shúydelerinen baslap keń jobada súwretlenedi. Sonlıqtan da epika iri waqıyalar tiykarında payda boladı.
Ájiniyaz qaraqalpaq jazba ádebiyatında liro-epikalıq janrdı baslawshılardan biri bol®an.
Liro-epika degen terminniń ózi de bul sózdiń lirika hám epikanıń birikpesi ekenligin bildiredi. Ájiniyaz haqıyqat talant iyesi bol®anı ushın da bul ekewine liro- epikalıq tús berip jibergen. Negizinde Ájiniyazdıń barlıq kólemli shı®armaları liro-epikalıq xarakterge iye.
«Bozataw» poemasš. Ájiniyaz shayırdıń «Bozataw» poeması qaraqalpaq xalqınıń tariyxında óshpes iz qaldır®an 1858 — 1859-jıllardá®ı Qońırat kóterilisi waqıyaları tiykarında jazıl®an. Ájiniyaz bul dáwirde on jasqa shıqqan waqıtları edi. Mine usı waqıtta Qońıratta Bozataw waqıyası baslanadı.
Qońırat — qaraqalpaqlardıń eń eski qalalarınıń biri edi. Ol jerde qaraqalpaqlar menen birlikte Arallı ózbekler Xiywa xanlı®ınıń siyasatınan nalıp, erkin Qońırat xanlı®ın
tiklewge bel bayla®an. Bul erte dáwirlerden baslap óz ®árezsizligin ańsa®an qaraqalpaq xalqınıń eń baslı ármanlarınıń biri edi. Usınday bir ja®dayda 1858-jılı gúzde Qońıratqa Xiywa xanlı®ı tárepinen qoyıl®an hákim Qutlımurat inaq óltiriledi. Onıń ornına Muhammed Pananı xan etip tikleydi. Qaraqalpaqlar óz xanlı®ın saqlap qalıw ushın Orenburg gubernatorınan járdem soraydı. Sonıń ushın da, Qońıratqa A.I.Butakov basshılı®ında®ı orıs flotiliyası da kelgen. Biraq bul jerge on mıń ásker menen burınıraq kelip qal®an Xiywa xanı Sayd Muhammedxan Muhammed Pananıń A.I.Butakov penen til biriktiriwine múmkinshilik bermedi. Áskerler Xiywa tárepine ótse xannıń janın aman alıp qalatu®ınlı®ın aytadı.
Biraq, kóterilisshilerdiń eń baslı toparı Ámiw menen Aqdárya arasında®ı Bozataw degen jerge barıp qor®an saladı. Bunnan xabar tapqan Xiywanıń xanı ol jerdegi 1600 xalıqtı joq etip jiberiw ushın Berdiqılısh basshılı®ında®ı túrkmen otryadın jiberedi. Xan kóterilis baslawshılardıń hámmesin qırıp jiberip, hayal, bala-sha®alarınıń hámmesin Irannıń qul bazarına aparıp satıp jiberedi. Bozatawda®ı 1600 xojalıq qırılıp ketedi. Bul ja®day XIX ásirdegi qaraqalpaq xalqınıń basına túsken eń awır apatshılıq edi. Bul haqqında «Bozataw» dep atal®an xalıq arasında tarqalıp ketken muńlı nama da bar.
Ájiniyaz shayır bolsa usı Bozataw qır®ının óz kózi menen kórgen. Sebebi, ol bul dáwirde kóteriliske belsene qatnasqan óz tuwısqanlarıbol®an ashamaylılar arasında edi. Ájiniyazdıń «Bozataw» waqıyası mine usı qay®ılı waqıyalar®a ba®ıshlan®an edi.
Álbette, urıs bar jerde ádalat bolmaydı, óziniń erkinligi ushın gúresken azshılıq suwday jaraqlan®an kópshilik dushpan®a tap bol®an. Bunday israplı sawashta bas saw®alap aman qalıw da qıyın. Sonıń ushın da qırıl®an adamlar menen bende bol®anlardıń sanı júdá kóp edi. Bul shayır júregine úlken dárt saladı. Ya®nıy:

Kimse sháhid boldı, jandan ayrıldı, Kimse gáda boldı, maldan ayrıldı, Kimse kózi kúnxarınan ayrıldı, Bashına qıyamet túshti, Bozataw.

— dep shayır súwretlegenindey-aq, Bozataw ústine qara bultlar japırılıp kele basladı. Adamlar azatlıq hám erkinlik izlep kelgen bul ataw zimistan®a aylandı.
Qullası, Bozataw qır®ını xalıqtıń yadınan shıqpastay waqıyalardıń biri bol®an. Sebebi, bul qanlı waqıya qaraqalpaq eliniń barlıq múyeshine tarqal®an. Poema sonshama dártli jazıl®an. Onda jaw aldında bende bolıp aydalıp baratır®an xalıqtıń ahıw-zarı esitilgendey boladı. Bul tek poema ®ana emes, sonıń menen birlikte óz elin, jerin súygen xalıqtıń ármanlı túrde xoshlasıwı bolıp tabıladı. Mısalı:

Keter boldıq endi bizler bash alıp,

Xosh aman bol, bizden qaldıń, Bozataw, Xoshlasalı qara kózge yash alıp,
Xosh aman bol, bizden qaldıń, Bozataw.

Jer hám el bilandur, el hám jer bilan, Jersiz eldiń kúni dárbe-dár bilan, Ómir óter júrektegi sher bilan,

Qádiriń seniń búgin ótti, Bozataw.


Qullası, Ájiniyazdıń «Bozataw» poeması XIX ásirdegi qaraqalpaq xalqınıń xan zulımına qarsı milliy azatlıq gúresin sáwlelendiriwshi eń bahalı shı®arma. Sonıń menen birlikte, «Bozataw» poeması qaraqalpaq jazba ádebiyatında liro-epikalıq janrdıń baslawshı soqpa®ı da bolıp esaplanadı.