Kamal mámbetov, Kama

«Qoblan» dástanš

Qaraqalpaq qaharmanlıq dástanı «Qoblan» xalıq arasında keńnen taral®an, xalıq súyip tıńlaytu®ın dástanlardıń biri. Ásirler dawamında xalıq jırawları tárepinen awızsha atqarılıp házirgi kúnimizge shekem kelip jetken. Dástannıń qaraqalpaq jırawlarınan jazıp alın®an 8 variantı bar. Sonday-aq, túrkiy tilles xalıqlardan qırım, tatar, bashqurt, qazaq variantları da bar.

«Qoblan» dástanınıń qaraqalpaq jırawlarınan jazıp alın®an variantlarınıń ishinde eń tolı®ı hám eń úlkeni, mazmunı hám kórkemligi bahalısı Esemurat jıraw variantı bolıp esaplanadı. Onıń kólemi jeti mıń®a jaqın qosıq qatarlarınan turadı. Usı Esemurat jıraw variantı
«Qaraqalpaqstan» baspasında 1941 — 1959-jılları hám 1981- jılı Qaraqalpaq folklorı kóp tomlı®ınıń VIII tomında, sonday-aq, Tashkent qalasınıń «Manaviyat» baspasında basıp shı®arılı®an 100 tomlıqtıń13-tomında 2009-jılı basılıp shıqtı. Bunnan tısqarı «Qoblan» dástanı 1987-jılı shayırlar A.Nawmov, D.Aytmuratovlardıń awdarması menen orıs tilinde basıldı.
Qaraqalpaq qahramanlıq dástanı «Qoblan» óziniń kó- lemi, mazmunı hám ideyalıq tásirsheńligi, kórkemlik ózgeshelik tárepinen milliy epikalıq dóretpelerimizdiń eń salmaqlılarınıń biri bolıp esaplanadı.«Qoblan» dástanınıń Esemurat jıraw jırla®an variantı biyperzent ata-analardıń
®ayrı kúshlerden ózlerine perzent tilew waqıyalarınan baslap, perzenttiń tuwılıwı, onıń kámal®a keliwi, úyleniwi, dushpanlarınıń ústinen jeńiske erisip murat-maqsetlerine jetiwi sıyaqlı tutas kompaziciyalıq turaqlılıqqa iye su’wjetlerdi óz mazmunına jámlestiredi.
Dástan iri epikalıq dóretpeler qatarında óziniń dereklik áhmiyettegi payda bolıw ózgesheliklerine hám qáliplesiw basqıshlarına iye.
«Qoblan» dástanı boyınsha izertlew júrgizgen belgili ilimpaz Q. Maqsetov: «Dástannıń qaraqalpaqsha variantınıń payda bolıwı «No®aylı», «Qıpshaq» dáwirleri menen tereń baylanısqan. Házirgi variantın XIII — XVI ásir menen sheklep qoyıw®a bolmaydı. Dástan®a ásirler dawamında kóp qosımshalar qosıl®an. Qaraqalpaqsha, qazaqsha versiyaların salıstırip qara®anda qaraqalpaqsha versiyasında soń®ı dáwirdegi waqıyalardıń kóbirek orın al®anlı®ı bayqaladı»,- degen edi.
Dástannıń qaraqalpaqsha versiyasında «No®aylı» «Qıp- shaq» sózleri dástanniń dóreliwin belgilewde qanday áhmiyetli bolsa, «Nurdıń qara tawı», «Samarqand sayqalı»,
«Shaxan ulı Aqshaxan», «Qaraqalpaq xalqı» degen túsinikler dástannıń qálıplesiwinde úlken xızmet atqar®an.
«Qoblan» dástanınıń tiykar®ı ideyası xalıqtıń sırt el basqınshılarınan ®árezsiz jasaw tilekleri hám gúresleri menen belgilenedi. Sonıń menen birge, dástan zulımlıqtıń hám ádilsizliktiń belgisi sıpatında Aqshaxan hám onıń wázirleriniń háreketin áshkaralaydı, Dástannıń tiykar®ı waqıyası xalıq batırı Qoblan menen Aqshaxannıń arasında®ı gúreske negizlenedi. Aqshaxan Qoblannıń tuwılıp ósken eliniń xanı bol®anı menen, onıń dushpanı. Dástanda bastan-ayaq qatnasatu®ın qaharmanlar da usı Aqshaxan menen Qoblannıń dógereginde háreket etedi. Dástannıń baslı syujetlik liniyası Aqshaxan menen Qoblannıń arasın- da®ı gúreske qurıl®an. Qoblandı sırtqı jawlar®a qarsı atlandıriwshı da Aqshaxan menen onıń Qartxoja sıyaqlı aqılgóy biyleri bolıp otıradı. Dástannıń baslanıwı Aqshaxan menen Qartxoja biydiń jawızlıq háreketin súwretlewden baslanadı. Aqshaxan Qoblan ele tuwılmastan burın-aq, ata-anası Qıdırbay menen Bozkempirge «malıńnan xan®a zakat bermediń» dep talawshılıq, basqınshılıq etip, dúnya- malın tartıp alıp, ózlerine azap-aqıret beredi. Bul olardıń jeke mápinen kelip shı®adı. Aqshaxan menen Qartxoja biyler Qıdırbay®a malıńnan zakat bermediń qonıs, jaylaw jerińdi xan®a bermediń, dep jaw boladı.
Dástanda®ı barlıq máseleniń sheshiliwinde Qoblan tiykar®ı orındı iyeleydi. Onıń obrazı sol dáwirdiń kóz qarasınan xalıq tilegine juwap berip, zulımlıq hám ádilsizlikke qarsı qoyıl®an. Bul dástannıń tereń xalıqlıq
ekenin kórsetedi. Qoblan menen Aqshaxan arasında®ı qatnas ádillik penen zulımlıqtıń gúresinen derek beredi. Qoblan tuwılıwı menen xannıń dushpanlı®ı hiylekerlik ósh alıwdıń basqa túrine ózgeredi. Aqshaxan baya®ıday endi
Qıdırbay ®arrınıń elin shawıp kete almaydı. Qoblannan qáwiplengenlikten Aqshaxan onıń menen ashıq gúreske túspey, onı aldaw jolı menen ólimge sazawar etiwdi oylaydı. Xan Qoblandı óltiriw ushın túrli hiylekerlikti oylap tabadı. Dáslep, ar-namısqa shıdamay azaplanıp ólsin dep, toyında at shabıs járiyalaydı. Qoblannıń Torı atı at bayraqtan ozıp keledi. Bunnan nátiyje shı®ara alma®an xan Qoblandı sırt ellerdegi dáwlerge qarsı jumsaydı. Olar Bóke dáw, Álip dáw, Azıwlınıń elindegi Kóbikli dáw, Sharıqlı dáw, Dáwkempir, Qızpalwanlar edi. Qoblan kóp qıyınshılıq penen óziniń batırlı®ı hám mártligi menen jeńiske erisedi. Qoblannıń ar-namısı, kúshi, elge sırttan dushpan ákelmew, dushpandı óz ornında qurtıw®a jumsaladı. Qoblan dáwler menen gúreske ketip baratır®anda Aqshaxannıń aldawına túsip, ólimge baratırman dep oylamaydı. Al, elimniń jawın joq qılıw®a baratirman degen isenimde boladı.
Jawız, hiyleker xan Qoblandı aldawlıq penen sırtqı jawlar®a jumsap qoymastan, batır joqta Alsha®ır dáwdi shaqırıp Qoblannıń elin talatadı. Dástanda Qoblan aq kókirek, inan®ısh, keshirimli adam retinde súwretlenedi. Aqshaxan Qoblan®a qanshelli dárejede dushpanlıq etse de, onı keshirip keledi. Azıwlınıń elinen qaytıp kelip, Alsha®ır xannıń qolınan óz elin azat etedi. Al, Aqshaxannıń Qoblan®a islegen dushpanlıq, jawızlıqları bul xalıqqa qarsı islegen dushpanlıq jawızlıqlar bolıp tabıladı.