Kamal mámbetov, Kama

Kamal mámbetov, Kamal PalÍmbetov


QaRaQalPaQ áDebIYatÍ
10-KLASLAR USHÍN SABAQLÍQ


Qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn

NóKIS
«BILIm» 2017

UOK: 821.512.121 (075.3)
KBK 83.3 (5Qar) m—35
K. Mámbetov, K. Palšmbetov. Qaraqalpaq ádebiyatš. 10-klàss ushın (sàbàqlıq). Nókis,
«Bilim», 2017-j. 256 bet.

UOK: 821.512.121 (075.3)

KBK 83.3 (5Qar) m—35


— Soràwlàr
— Tàpsırmàlàr

P i k i r b i l d i r i w s h i l e r :

Z.Ismaylova — Qaraqalpaqstan Respublikası oqıw metodikalıq orayınıń qaraqalpaq tili hám ádebiyatı páni metodisti.
S.Tóremuratova— Nókis qalalıq 21-sanlı mektepti ń qaraqalpaq tili hám ádebiyatı páni mu®allimi.
Respublikà màqsetli kitàp qorš qàrjšlàrš esàbšnàn bàsšp shšǵàršldš.

2
ISBN 978-9943-4440-2-7
 K. Mámbetov hám t.b.
 «Bilim» bàspàsš, 2017

áDebIYat — RuwxÍY jetIKlIKKe jetelewshI QuRal

Áziz oqšwshš!

«Kitap bilim bula®ı»,«Kitap ómir shıra®ı» — dep biykar®a aytılma®an. Sebebi, kitap oqıw arqalı insan ullılıqqa hám jetiklikke erisip baratu®ınlı®ı tábiy®ıy. Ózbekistan Respublikası Prezidentiniń 2017-jıl 12-yanvarda®ı «Kitap ónimlerin basıp shı®arıw hám tarqatıw sistemasın rawaj- landırıw, kitap oqıwdı hám kitapqumarlıq mádeniyatın arttırıw jáne úgit-násiyatlaw boyınsha komissiya dúziw haqqında»®ı biyligi qabıl etildi. Insannıń ruwxıy jaqtan jetilisiwi, ádep-ikramlılıq hám insanıylıq pazıyletleri menen birge ar-namıs, iyman, insap hám mehir-aqıbet sıyaqlı eń joqarı adamgershilik qásiyetlerdi iyelewiniń tiykarında, álbette bilim hám tálim-tárbiya turatu®ını belgili. Al, usı bilim hám tálim-tárbiya kitap oqıw arqalı qáliplesip hám bekkemlenip baradı. Siz, hárbir klasta ádebiyat páninen kórkem shı®armalardı oqıw hám yadlaw arqalı kitapqumarlıq mádeniyatıńız artıp barıw menen birge, túsinip oqıw®a, mánisine oy jiberip, pikir júritiwge, ásirese dógerek-átirapıńızda bolıp atır®an hádiyselerge sın kóz benen qarap úyreniwge háreket etetu®ınıńız anıq.

«Ádebiyat» degende biz neni túsinemiz? Eger keń mánide alatu®ın bolsaq, baspadan shı®ıp atır®an kitaplardıń barlı®ın ádebiyat dep túsinemiz. Al, ekinshi mánide kórkem sóz arqalı dóretilgen ádebiy shı®armalardıń túrleri
®ana ádebiyat dep túsiniledi. Ádebiyat sóziniń mánisi arablardıń «Ádebiyat» sózinen kelip shıqqan. Túbiri «ádep»,
«ádep-ikramlılıq» yaki «ádepnama» sózlerine jaqın. Usı táreplerine qara®anda da ádebiyat tálim-tárbiya quralı. Onıń ekinshi mánisi «hasıl sóz» degenge birqansha jaqın. Demek, ádebiyat bir ja®ınan sóz iliminiń bası bolsa, ekinshi tárepten adamzattı ádep-ikramlıqqa úyretetu®ın ilim.
Kórkem ádebiyat bizdi ótmish tariyxımız benen de búgingi turmısımız benen de tanıstıradı. Kórkem ádebiyat tiykarınan adamtanıw haqqında®ı ilim. Insannıń barlıq háreketlerin kórkem bayanlaw arqalı súwretleydi. Adam
balasında®ı hár qıylı háreketler, jaqsı-jaman qılıqlar, ózine tán bol®an minez-qulıq kórkem sóz járdeminde bayanlanadı. Usı tárepine qara®anda, ádebiyattıń ózi de sóz benen súwret salıw. Kórkem ádebiyat adamlardıń barlıq keshirmelerin, turmısın, úrp-ádetin, minez-qulqınıń belgili bir túrin obraz arqalı súwretlep kórsetedi. Solay etip, ol biziń dúnya tanıwımızdı keńeytip, turmıs jónin- degi bilimimizdi tolıqtırıp otıradı. Súwretshi ózi jasa®an obrazların boyawlar arqalı iske asırsa, jazıwshı kórkem sóz arqalı iske asıradı. Adamnıń aqıllılı®ı yaki nadanlı®ı sóylegen sózi arqalı bilinedi. Sonıń ushın da, jazıwshı hárqanday obrazdı jasawda onıń ushın zárúr bol®an sózlerdi tawıp ta biledi. Ádebiyat turmısta®ı waqıyalardı qalay bolsa solay kóshire bermeydi. Al, olardıń zárúrli táreplerin jıynaqlap súwretleydi. Ádebiy obrazlar haqqında sóz bol®anda dáslep, bul obrazlardıń tiykar®ı ózgesheliklerin bilip alıw kerek. Adam balası hár qıylı. Birewler bilgir dana, birewler — pasıq. Birewler — ótirikshi jádigóy. Birewlerdiń peyili keń, birewlerdiń peyili tar. Birewler aqkókirek, birewler hayyar. Qullası bulardıń bárine de, ádebiyat ózinshe baha beredi. Jazıwshınıń kórkem obrazı arqalı adamlardıń minezleri de daralana baslaydı. Sol tiykarda ádebiy obrazlar payda boladı. Bulardıń bárin ózine jámleytu®ın ilim — ádebiyat ilimi.
Sonlıqtan da, ádebiyattıń xızmeti waqıyalardı qur®aq sóz
benen ma®lıwmat sıpatında bayanlawdan ibarat emes. Onda ómirdiń quwanıshı menen qay®ısı, dáwirdiń dárti menen hawazı sezilip turadı. Shı®arma qaharmanı kerekli jerinde kúledi, jılaydı. San mıń qubılmalı sózlerdi aytadı. Sonıń ushın da, ádebiyat kórkem ónerdiń quramalı hám kóp qırlı túri. Adamda®ı ishki tuy®ılardı, názik keshirmelerdi, kóz benen kórip, qulaq penen esitip, qol menen uslap, til menen tatıp, murın menen iyiskep bolmaytu®ın ruwxıy halatlardı tek sóz járdeminde ®ana túsiniw múmkin.
Kórkem sóz — erte dáwirlerden baslap-aq, qúdiretli kúsh- ke iye bol®an. Sonın ushın da, xalıq awzında®ı «Jaqsı sóz jan azı®ı», «Biyday nanıń bolmasa, biyday sóziń joq pa edi», degen naqıl-maqallar biykar®a aytılma®an. Erteklerde súwretleniwine qara®anda da, jaqsı sóz ushın
tawlar ekige bólinip jol bergen. Sonıń ushın da, xalıq kórkem sózdi de kiyeli dep esaplaydı.
Kórkem shı®armada sáwlelengen turmıstıń quramalılı®ınan tısqarı ol oqı®an adam®a kúshli tásir de kórsete aladı. Oylap kóreyik, siz «Alpamıs». «Qoblan», «Qırqqız» yaki
«Edige» dástanın oqıp atırsız. Bilesiz, shı®armada®ı qaharmanlar bunnan mıń jıllar ilgeri jasa®an, yaki onda®ı waqıyalar birewler menen júz bergen, yaki bolmasa real turmısta ushıraspa®an bolıwı da múmkin. Dástan qaharmanları sizge tuwısqan da emes, jaqın da emes. Lekin olardıń tá®diri siziń tá®dirińizge, olardıń ishki tuy®ıları siziń tuy®ılarıńız®a jaqın bolıp, qosılıp ketedi. Ózlerińizdi olardan bólek halda sezine almaysız. Dástanda®ı qaharmanlardıń tá®diriniń, ulıwma kórkem shı®arma waqıyalarınıń sezimlerińizge sonshelli dárejede tásir etiwi, siziń oy-pikirlerińizdi tınıshsızlandırıwınıń sebebi haqqında eriksiz túrde oy®a talasız.
Siz ózińizge o®ada una®an bir kórkem shı®armanı oqı®an waqtıńızdı oylap kóriń. Shı®armada súwretlenip atır®an obrazlardıń da, qaharmanlar keshirgen ishki tuy®ılardıń da sizge tikkeley qatnası joqlı®ın jaqsı bilesiz. Shı®armada®ı waqıyalar házir júz bermey atır®anlı®ın, bunıń ústine olardıń sizge sirá qatnası joqlı®ın da kórip turıpsız. Lekin, siz shı®armadan bas kótere almaysız. Shı®arma qaharmanları sizge hesh kim bolmasa da, tap olar menen tá®dirlestey bolıp qalasız. Olardıń tuy®ıları, ishki keshirmeleri ózińizdikine aylanıp ketedi. Kitap qaharmanlarına qosılıp quwanasız yaki qıylanasız. Bazı da jılap ta alasız. Nege olay? Kórkem ónerdiń basqa túrleri de adam®a usınday dárejede tásir etetu®ınlı®ın kóriw múmkin.
Mine, sizler mektepte tálim-tárbiya alıp atır®anıńız®a on jıl®a qaradı, siz usı dáwir ishinde birqansha oqıw pánleri menen jaqınnan tanısıp atırsız. Olardıń hámmesi de sizge sheksiz álemniń sán-álwan túrli sırların biliwge, qanday da bir tarma®ında®ı hádiysler haqqında ilimiy ma®lıwmatlar beriwge umtıladı. Bul oqıw pánleri siziń aqılıńızdı ósiriwge, oy-pikirlerińizdi jańadan jańa ma®lıwmatlar menen bayıtıw®a, sol arqalı sizlerdi zamannıń talaplarına juwap bere alatu®ın, turmıstıń sınawlarına shıdaytu®ın pidayı
insanlar etip tárbiyalaw®a xızmet etedi. Sizler úyrengen oqıw pánleri járdeminde dúnyanıń sırları haqqında bilimge iye bolasız. Talantlı jazıwshı, shayırlar tárepinen dóretilgen kórkem shı®armalardıń hárbiri sizlerdiń aqıl oyıńızdı rawajlandırıp barıw®a, jaqsı-jamandı ayırıp biliwińizge járdem etedi. Lekin olar aqılıńızdan da góre kóbirek sezimlerińizge, ishki tuy®ılarıńız®a tásir etedi. Kórkem shı®arma júregińizdi tınıshsızlandıradı. Sizdi biypárwalıqtan qutqaradı. Basqalardıń ishki tuy®ılarına sherik bolıw®a úyretedi. Sebebi, kitapta súwretlengen qaharmanlardıń ja®dayına biyparıq bolmaytu®ın adam átirapında®ı ózi menen birge jasap atır®an zamanlaslarınıń quwanıshı menen qay®ısına sherik bolıp, biyparıq qarap tura almaydı. Ne ushın kórkem shı®armalarda®ı qaharmanlardıń tuy®ıları, keshirmeleri bizge ótedi. Kitap oqı®an hárbir adam kórkem shı®arma qaharmanlarınıń birin jaqsı kórip qaladı yaki o®an uqsa®ısı keledi. Basqa bir qaharmandı bolsa jaman kórip qaladı hám de o®an uqsamaw®a háreket etedi. Ózi oqı®an kórkem shı®armanıń tásirinde bolıp, biraz múddet bolsa da oylanadı.
Alımlardıń kórsetiwinshe, kórkem shı®armalar qanday maqsette jazılıwına (aytıw ushın, saxnada kórsetiw ushın, yaki oqıw ushın bolsa da) hám neni súwretlewine (tuy®ını, tuy®ınıń júzege keliwine sebep bol®an waqıyanı yaki obrazlardıń tikkeley háreketlerin) qarap lirikalıq, epikalıq, dramalıq sıyaqlı úlken úsh túrge bólinedi.
Kórkem ádebiyat ózinińúsh túrli belgisine iye. Bul belgiler onı basqa tarawlardan ajıratıp turadı. 1. Ádebiyat keń jámiyetshilik sıpatqa iye. Sebebi, ol xalıqtıń múlki. Kórkem ádebiyattı hámme oqıydı. Usı kórkem ádebiyattı payda etiwshi sóz sheberleri bolsa óz talantları arqalı tán alınadı. 2. Kórkem ádebiyat óziniń belgili avtorlarına iye bolıwı kerek. Sebebi, hárqanday ullı shı®arma belgili bir avtordıń oy-pikirleri tiykarında maydan®a keledi. Lekin avtorsız da úlken shı®armalar dóretiledi. Bular folklorlıq shı®armalar qatarına kiredi. Mısalı, «Alpamıs», «Qırq qız»,
«Qoblan», «Edige», «Sháryar», «Máspatsha» h.t.b. xalıq awızeki ádebiyatı úlgileri. Bular folklorlıq shı®armalar dep ataladı. Biraq bul shı®armalardıń payda bolıwında belgili dárejede avtorlardıń tásiri bol®anlı®ı málim. Olar awızeki
túrde atqarılıp avtorı belgisiz bolıp ketken. Solay bolsa da, folklordıń ózi ádebiyat. Lekin jazba ádebiyattıń ornı bólek. Jazba ádebiyatta jeke avtor hám onıń pikiri ayrıqsha orın®a kóteriledi. Jeke avtor óz pikirin, ideyasın, oy-órisin kórkem shı®armada kórkem sáwlelendiriwge háreket etedi. Ádebiy shı®arma belgili bir avtordıń atı menen ataladı. Sonıń ushın da, jeke avtorlar ádebiyatta óz qúdiretine iye boladı. Bulardan Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq, I.Yusupov, T.Qayıpbergenov, T.Jumamuratov, T.Mátmuratov ta®ı basqa talant iyelerin atap ótsek boladı. 3. Kórkemliliginiń kúshli bolıwı. Sebebi, kórkemlilik — hárqanday ádebiy shı®armanıń tiykarı. Kórkemliligi tómen shı®arma uzaq waqıt saqlanıp tura almaydı. Sonıń ushın da ádebiy shı®armanıń kór- kemliligi kúshli bolıwı shárt.
Kórkem ádebiyattıń eń eski túri — xalıq awızeki dóre- tiwshiligi (folklor) bolıp, onıń ózi de qosıqlar, ertekler, naqıl-maqallar, jumbaqlar, jańıltpashlar, dástanlar sıyaqlı birneshe janrlar®a bólinedi. Avtorınıń belgisizligi, jıllar, ásirler dawamında xalıq tárepinen yaki talantlı baqsı, jırawlar tárepinen aytılıp jetilisip, tolıqtırılıp, tutas túrinde qáliplesiwi xalıq awızeki dóretiwshiligi miyraslarına tán. Xalıq awızeki dóretiwshiligi búgingi kúnge shekemgi payda bolıp atır®an hárqanday jazba ádebiyatqa tayanısh wazıypasın atqarıp kiyatır.
Áziz oqıwshı! Mine, búginnen baslap sizlerdiń hár birińiz ádebiyat dep atal®an úlken ®áziyneniń ba®ına kirip barasız. Onıń sóz gáwharlarınan kózińiz ashılıp, ruwxıy dúnyańız bayıp baradı. Eń tiykar®ısı insaniyatqa tán bol®an ruwxıy keshirmelerińiz kúndelikli ómirdiń reńsiz, qopal, zerigerli seziletu®ın táreplerinen bir múddetke bolsa da tınıs alıp, ómirdiń gózzal hám kórkem bórttirilgen, reńleri tınıqlastırıl®an, eriksiz túrde ózine tartatu®ın qızıqlı waqıyalarına shayda bolasız degen úmittemiz. Usınday qızıqlı hám ájayıbatlar®a tolı miyweli ba®dan nelerdi alıp shı®ıw, qanday ®áziynelerdiń iyesi bolıw álbette, ózlerińizdiń qolıńızda dep oylaymız.

1. 
   Ádebiyat degenimiz ne? Onıń kórkem ónerdiń basqa taraw- larınan ózgesheligi nede dep oylaysız?
   
2. 
   Kórkem ádebiyat óziniń qanday belgilerine iye?
   

1. 
   Sózdiń mánisin anıqlań hám túsindiriwge umtılıp kóriń.
   
2. 
   Kórkem obraz túsinigine sıpatlama beriń.
   
3. 
   Ádebiy shı®armanıń oqıwshılardıń sezimine tásir etiw sebebin túsindirip beriń.
   
4. 
   Awızeki hám jazba ádebiyatqa tán belgilerdi kórsetiń.