Kamal mámbetov, Kama

Úlken jazšw. Bul estelik negizinen 683-jılı tuwılıp, 734-jılı qaytıs bol®an Bilke qa®an (tariyxıy dereklerde Mogilan) húrmetine onıń inisi Yollıq tegin tárepinen ornatıl®an. Bul jazıwdıń kólemi basqa qulpı taslar®a qara®anda ádewir úlken. Tasqa qashap jazıl®an dástan®a kóbirek uqsap ketedi. Bunda kirisiw bólimi, tiykar®ı bólim hám juwmaqlaw bólimleri bar.

Kirisiw bóliminde 630 — 680-jıllar arasında túrki qáwim- leriniń Qıtay patshalı®ına ba®ınıp qul bol®anlı®ı, eldegi
qıyın ja®daylar hám 680-jıldan baslap túrk qa®anatınıń qayta tikleniwi sóz etiledi. Sońınan Bilke qa®an menen onıń inisi Kultegin óz mámleketiniń milliy azatlı®ı ushın gúresedi. Túrki qáwimlerin biriktirip, úlken mámleketke aylandıradı. Qullası bul jazıw 683-jıldan 731-jıllar arasında®ı qırıq segiz jıldı óz ishine al®an. Eń sońında 731-jılı Kulteginniń qaytıs bol®anlı®ı haqqında ma®lıwmatlar beril- gen. Eń xarakterli jeri sonda, bul qulpı tasta Bilke qa®an menen Kulteginniń erligi teńnen súwretlengen. Jazıwdıń baslanıwı negizinen Bilke qa®annıń babaları Bumın qa®an hám onıń inisi Istemi qa®annıń erliginen baslanadı. Baslı maqset qáwimlerdi biriktiriw haqqında boladı. Bul jazıwda da eldi basqarıwshı toparlardıń aqıl-parastı, bilimliligi, mártligi, adamgershiligi haqqında jıllı sózler aytıladı.
Úlken jazıwda sol waqıtları túrki qáwimlerdiń atları da tolıq saqlan®an. Batıs penen shı®ıstan shegirtkedey shojıp ketken xalıq qa®annıń qábirin qaplap ketti. Bumın qa®an olardıń kósemi sıyaqlı qádirli edi» — degen jıllı sózler aytıladı. Tasta®ı jazıwdıń aytıwına qara®anda olardıń sanın aytıp jetkiziw qıyın. Sol waqıtta®ı qáwimlerdiń bári de tolıq qatnasqan.
Bunnan keyin túrkiy xalıqlarınıń óz ara ishki kelispew- shilikleri, qáwimler arasında®ı jánjel hám sawashlar sóz etilgen. Jazıwda kórsetilgendey-aq, Yollıq teginniń ózi qır®ızlar menen jigirma jeti ret jawlasıp, on úsh márte jeńip, on tórt márte jeńiledi. Hátte usı sawashlardıń ózi de qır®ız eposı Manasqa tiykar bol®an bolıwı itimal.
Al, usı jazıwdıń bir bóleginde: «Biz geyde óz ózi- miz bolıp-aq urıstıq. Qaytıp kiyatırıp Ertis boyında®ı túrkeshlerdi shaptıq. Túrkesh óz elimiz edi. Biyopalı®ı sebep bolıp, bizge jaw bolıp shıqtı. Sońınan Az qáwimlerin de qır®ın®a ushırattıq» — deydi.
Solay bolsa da, bul qulpı tasta®ı jan túrshigerlik sawash 630-jıl®ı Tab®ashlar menen bol®an urıs. Bul sawashta túrki xalqı pútkilley tab®ashlardan jeńiledi. Eliw jıl®a sozılıp ketken qullıq dáwirdi bastan keshiredi. Bunnan keyin túrki xalqınıń qaytadan el bol®anlı®ı haqqında aytıladı. Túrk qa®anatında 716-jılı Qapa®andar qır®ını baslanadı.
Jazıwda kórsetilgendey-aq, qapa®anlar Qa®annıń oń qaptalınan orın al®an ámeldarlar, sultanlar hám bekler.
Al, shep qanattıń ámeldarları shadlar dep atalıp, olardıń barlı®ı da biy hám sheshenler bol®an. Qapa®anlar Bilke qa®an®a narazılıq bildirgen. Bunnan keyin qa®an olardıń hámmesin ólimge buyır®an. Eń izinde qapa®anlardıń tuw®an-tuwısqanlarınıń hámmesi Bilke qa®an®a dushpan bolıp shıqqan.
Mine, usınday kelispewshilikler eń izinde 731-jılı Bilke qa®annıń óz elinen ayrılıp jekkelenip, Shu®ay Kuzın shóllerinde qos so®ıp alıp, kiyik atıp, qus awlap kún kóriw dárejesine shekem alıp kelgen.
Jazıwdıń bunnan keyingi bólimleriniń bári Bilke qa®an hám onıń inisi Kulteginniń erligi hám xalıqtı basqarıw usılına ba®ıshlan®an arnawlar.

3.