Kamal mámbetov, Kama

Xoja Axmet Yassawiy hám onš…

«Diywani hikmet» shšǵarmasš


Xoja Axmet Yassawiy — turkiy ádebiyatınıń eń iri wákilleriniń biri bolıp, ózin xalıq arasında o®ada keń násıyatlap, «Mákkede — Muxammed, Túrkstanda — Xoja Axmet» — dep tanıstırıp júrgen sufizm adebiyatiniń iri wákili.
Onıń eń belgili shıgarmalarınıń biri «Diywani hikmet» (Danalıq kitabı) túrk tilles xalıqlardiń X ásirdegi ádebiy miyraslarınan biri esaplanadı.
Xoja Axmet Yassawiy bul kitaptı xalıq arasında kóp- shilikke tarqatıw ushın da, o®uz-qıpshaq tiliniń tásirinde jaz®an. Kitap Túrkstanda jazılıwına qaramastan sońın ala qıpshaq dalasına keń tarqalıp ketken.
Xoja Axmet Yassawiy Ispidjap (Sayram) qalasında tuwıl®an. Qaysı jılı tuwıl®anı málim emes. Al, 1166-jılı Túrkstan qalasında qaytıs bolganlı®ı belgili. Ol erjete kelip, Túrkstanda tálim al®an. Buxara qalasında oqı®an. Arab, parsı ham túrkiy tilin jaqsıbilgen adam. Úlken shayırlıq talantı da bol®an. Ol óz talantın Orta Aziyada sufizmdi tarqatıw®a jumsa®an.
Yassawiydiń túsinigi boyınsha, adamlar bul dúnyada ózin erkin dep esaplaydı. Gúnamdi heshkim bilmeydi — dep kóp qáteliklerge jol qoyadı. Biraq, allataalanıń olardıń ústinen gúzetip tur®anlı®ınan heshqanday xabarı joq. Sonıń ushın bul dúnya adamzattı qada®alaw dúnyası. Hárqanday adam ekinshi dúnya esigine bar®anda ózi haqqında juwap beredi, — degen túsinikke keledi.
«Diywani hikmet» bolsa pútkilley usı ideyanı tarqatıw®a qaratıl®an. Bul shı®arma XV asirde arab imlası menen koshirilip kóp nusqada tarqatıl®an. «Diywani hikmet» 149 hikmetten ibarat.
Yassawiy hikmetlerinde xalıq tárepinen turıp aytılgan ayırım hikmetler de kóp. Bunda «®ariplerdiń kewlin, al, jetim-jesirlerge miyrimiń tússin, nápsi buzıq adamlardan qash» — dep aytıl®an qosıq qatarları da ushıraydı. Ol negizinen dúnyada bolıp atır®an ádalatsızlıqlar®a qarsı shı®adı.
Yassawiy geybir hikmetlerinde óz dáwiriniń qazı imam- ların da qattı sın astına aladı. «Qazı imamlar nahaq dawa qılıp xalıqtı aldaydı, ekinshi dúnya®a bar®anda hákimlerdiń awhalı bulardan da jaman» — degen pikirge keledi. Ol óz zamanında bolıp atır®an ádalatsızlıqlardı jaqsı sezedi. Biraq bulardı tek allataalanıń ózi ®ana jazalawı dárkar dep oylaydı. Yassawiydiń bul pikirleri ádewir progressiv xarakterge iye.
Yassawiy qolına hasa alıp, eldi gezip júrgen dúmshe mollalardı sın astına aladı. Hárqanday din iyesi qudaytala®a dúnya mal arttırıw ushın xızmet qılma®ı zárúr emes. Bálki óz dúnyasın din ushın jumsama®ı kerek — dep uqtıradı. Mısalı:

Qolına ushı súyir hasa alar, Basına uli® dástar shalma shalar,

Sháhar gezip insanlardan názir alar, Ushbu yańlı® shayxlardan yıra® bol.


Yassawiy shın ma®anasında®ı sufist. Sonlıqtan da, X — XI ásirdegi sufistlik ádebiyatiniń eń kózge kóringen wakilleriniń biri bolıp qaldı.
Onıń «Jetim-jesirlerge járdem ber, nápsi buzıq adam- lardan ózińdi awlaq tut» degen sózlerine qulaq qoyıw®a boladı.
Solay bolsa da ol, ózi jasa®an zaman®a narazı boladı. Qazılardıń háreketin jaman koredi. Biraq olar menen gúresiwdiń jolın ańlap jetpeydi. Eń izinde «bulardıń bárine de alla óz jazasın beredi» — degen pikirge keledi.