Kamal mámbetov, Kama

TARIYXÍY TOlǵAwlAR

Tol®aw sózi «tol®anıw» sózinen alın®an. Usı pikirdiń ózinen-aq málim bolıp turıptı, demek bul sóz adam kewlindegi dárt, júrekti jarıp shıqqan debdiw. Solay eken, biz bul sózdiń tórkinine de ápiwayı kózqarasta bolmawımız kerek. Bul, ata-babamızdan qal®an mádeniy miyrastıń eń ádiwlisi. Xalqımızdıń erte dáwirlerden kiyatır®an quwanıshı menen jubanıshı.

Tol®aw folklor menen jazba ádebiyat arasında®ı janr. Hátte, onıń awızeki ádebiyatlıq sıpatlaması ústin turadı. Solay bolsa da, xalıq tarıyxı menen aralasıp ketken. Jáne erte dáwirdegi qaraqalpaq poeziyasınıń úlgileri tol®awlarda saqlan®an.
Tol®aw ulıwma túrkiy poeziyasınıń sa®ası. Onıń sa®aları VI ásir, bálki onnan da ar®ı dáwirlerge barıp taqaladı. Sebebi, qosıqtı uyqastırıp, qobız járdeminde jırlaw hám onı xalıqqa tarqatıw eń áyyemgi xalıqlardıń mádeniy esteliklerinde ushıraydı. Tol®aw dástúri qaraqalpaq ádebiyat- ında tap XVIII ásirdiń aqır®ı gezine shekem saqlan®an.
Bul janrdıń negizgi atqarıwshıları jırawlar ekenligi málim. «Jıraw» sóziniń negizi jır jırlawdan kelip shıqqan. Tiykarınan qara®anda «jır» sózi de tol®aw®a jaqın. Sebebi
«jırlaw» menen «tol®anıw» arasında bir-birine jaqınlıq bar. Demek, tol®aw menen jır arasında da bir-biri menen baylanıstırıwshı belgiler seziledi. Solay bolsa da, bul janrdı qazaq xalqı «jır», qır®ızlar «ır», qaraqalpaqlar «tol®aw», no®aylar «bozlaw» — dep ataydı. Bul janrlar tórt xalıqtıń ádebiyatında da XIX ásirge shekemgi poeziyasında tiykar®ı janrlar bolıp qal®an. Al, ayırımlarında usı kúnge shekem dawam etedi.
Bul janrlardı quwatlaw XIV — XV ásirdegi ulıwma túrkiy jazba poeziyasınıń wákillerinde de bar. Máselen, shı®ıs shayırları Xorezmiy: «Áy jıraw, qobızıńdı qol®a alıp sazıńdı gúńirent» dese, Lutfiy: «Áy jıraw, qobızıńdı qol®a alıp, tol®awıńdı basla» deydi. Bul eki danıshpan shayırdıń birewin jıraw-sazende sıpatında qabıl alsa, ekinshisi onıń sózine úlken itibar berip, shayır sıpatında bahalaydı. Bul ja®daylar biziń jırawdı sazende, atqarıwshı sıpatında qabıl alıwımızdı talap etedi.
Lekin jırawlardıń hámmesi de shayır emes. Onıń atqarıwshı hám shayır toparları da bol®an. Shayır bol®an toparları úlken talantqa iye bolıp, óz oyınan tol®awlar, dástanlar oylap tawıp, onı qobız járdeminde xalıqqa taratqan. Xalıqta jazıw, sızıw kem rawajlanıp, baspaxana qáliplespegen dáwirlerde ózleri tol®aw hám dástan shı®arıp, onı xalıqqa tarqatıw múmkinshiligi az bol®an adamlar bálent lapızlı atqarıwshı jırawlardan paydalan®an. Ayırımları qıssaxanlıq ónerlerin kásip etken. Sol tiykarda olardıń shı®armaları folklorlıq miyrasqa ótken.
Usınday sebeplerge kóre Orta Aziya xalıqlarınıń kóp- shiliginde avtorlıq poeziya saqlan®an. Bunı jazba ádebiyat dep atap bolma®anı menen de, ádebiyat tarıyxında úlken orındı iyeleydi. Máselen, Soppaslı Sıpıra jıraw (XIV ásir), Asan qay®ı (XV ásir), Dospanbet (XVI ásir), Múyten (XVII ásir). Bul jıraw-shayırlardıń miyrasları xalıqtıń mádeniy tarıyxı menen tı®ız baylanısadı. Awızeki tol®awlar úlgisinde qal®an shı®armaları sol dáwirlerge tán bol®an tariyxıy waqıyalardı bayanlaydı. Demek, olar da biziń ádebiyat tariyxımızdıń bir bólegi.
Tol®aw janrı negizinen sol dáwirlerden qal®an miyras. Biraq bunı belgili ásirlerdiń ®ana miyrası sıpatında qarap bolmaydı. Sebebi bizge eski dáwirlerde jasa®an jıraw- shayırlardıń shı®armaları tolıq jetip kelmegen. Tek ayırım nusqaları ®ana xalıq awzında qal®an. Kópshiliginiń avtorları umıtılıp, xalıq awızeki ádebiyat ®áziynesine ótken. Folklor da xalıqtıń múlki. Sonıń ushın da, onıń avtorların izlestiriwimiz orınsız. Biraq avtorları saqlanıp qal®an shı®armalar da kóp. Xalıq ol avtorlardıń qaysı dáwirde jasa®anın da umıtpa®an. Onıń ústine bul shı®armalarda belgili tariyxıy dáwir, sol dáwirde jasa®an patsha, xan, biy hám batırlardıń tariyxta tutqan ornı haqqında sóz baradı.
Qaraqalpaq terme-tol®awlarınıń jetpis payızı bizge avtorsız jetip kelgen. Solay bolsa da, ulıwma folklorlıq hám jeke avtorlıq shı®armalardıń ózine tán bol®an ózgeshelikleri boladı.

1.