Кафедраси “ машиналар яратишнинг

10.2. Илмий-тадқиқот ишларининг турлари ва таркибий қисмлари.
Илмий-тадқиқот ишлар классификацияси ва уларни аниқлаш. Илмий билиш системаси қуйидагича классификацияланади:
1) Тармоқлар бўйича билиш: табиий фанлар, техник фанлар, ижтимоий фанлар.
2) Илмий фанлар бўйича: математика, физика, химия ва бошқалар.
3) Илмий фаолият натижалари бўйича: китоб, мақола чоп этиш, авторлик гувохномаси, патент, конструкция ишлаб чиқиш ва бошқалар.
Илмий текшириш ёки илмий тадқиқот иши ҳам исталган бошқа иш (меҳнат) каби учта асосий тузувчини уз ичига олади: инсоннинг бир мақсадга мувофиқ ҳаракати, яoни шахсий илмий иши, илмий иш предмети ва илмий иш воситалари (қуроллари).
Инсоннинг бир мақсадга мувофиқ ҳаракати - бу билимнинг конкрет усуллари тўпламига таянган ва ўрганилаётган обoект ҳақида янги ёки аниқ билимларни эгаллаш учун зарур бўлган мақсадга мувофиқ илмий ишида зарур махсус илмий асбоб ускуналар қўлланади (ўлчаш, ҳисоблаш ва х.к.)
Илмий иш предмети - бу аввало тадқиқотчининг ўрганиш фаолияти йўналтирилган обoектга айтилади. Текшириш обoекти моддий дунёнинг исталган предмети, воқеа-ҳодисалар, улар ўртасидаги боғлиқлик ва хусусият бўлиши мумкин.
Ўрганиш обoектидан ташқари шу обoект ҳақида олдиндан бор бўлган билимлар ҳам киради.
Илмий текширишлар ўзларининг кўзланган мақсадлари, табиат ёки саноат ишлаб чиқариш билан боғлиқлиги даражаси, илмий ишнинг чуқурлиги ва характерига кўра бир неча асосий турларга бўлинади: фундаментал, тадбиқий ва ишлаб чиқиш.
Фундаментал текширишлар - янги билимларни эгаллаш ва тупланган билимлар системасини янада ривожлантириш. Фундаментал текширишлар мақсади, табиатнинг янги қонунларини очиш, воқеа-ҳодисалар орасидаги боғлиқликларни очиш ва янги назариялар яратишдир. Фундаментал текширишлар ишлаб чиқариш ривожининг асосини ташкил этади. Табиийки, фаннинг ўзини ривожланишидаги асосий омил ҳам мана шу фундаментал текширишдир.
Фундаментал текширишдан ташқари тадбиқий ўрганишлар бўлиб, уларда мавжуд бўлган кашфга қўшимча янгилик киритилади, яoни такомиллаштирилади. Тадбиқий изланишлар кўпроқ техника фанларида қўлланилади. Улар илмий-назарий билимларни амалга ошириш, яoни назарияни бирор маҳсулот, механизмга айлантиришга йўналтирилган бўлади. Техника соҳасига оид бўлган тадбиқий изланишлар, қоидага кўра табиат билан бевосита алоқада бўлмайди. Чунки уларда ўрганиш, текшириш обoекти, асосан, машина, механизм, технология ёки ташкилий структура, яoни сунoий табиат мавжуд. Тадбиқий изланишларнинг амалий мўлжали ва аниқ мақсадли йўналиши кутилаётган натижаларнинг 80-90% га эришишга ишонтира олади.