K. U. Sharifxodjayeva

Risklarni boshqarish nazariyasi

Moliyaviy risklar pul muomalasi va turli ko'rinishdagi pulli munosabatlar — (investor—emitenU krcdilor—qarz oluvchi, so- tuvchi—xaridor, eksportchi-impoitchi)ning paydo bolishi bilan vujudga kclgan. Bozor munosabatlari sharoilida moliyaviy risklar (adbirkorlik faoliyat ining ajralmas qismi hisoblanadi⁶. Klassik iqtisodchi olim Adam Smil (adbirkorlik foydasi labial.ini tadqiq va lahlil qilgan holda, tadbirkorlik daromadi tarkibidan tadbir- korlik laoliyati bilan hog‘liq kutilayolgan zararni. qoplash shak- lida «risk uchun to‘lov»ni ajratib ko*rsatadi*.
So'nggi paytlarda, lond bozorida turli davladar kompaniya- lari faol ishtirok etib, korporativ boshqaruv sohasida eng muhim bir moliyaviy boshqarish ti/imi uchun zarur bo'lgmi, risk rivoj- lanishini kamaytirishga qa.rati.lgan risklarni boshqarish evolu- tsiyasini ishlab chiqib, ulardan tegishli xulosalar chiqarishga ha- rakat qilib kclishmoqda. Buning uchun masalan, AQSh biz ties sohasini boshqarish va boshqa omillar qatorida risklarni boshqa­rish ni joriy etdi. Unga quyidagdarni qayd etish muhimdir:

• 
  moliya bozorlaridagi o\suvchi tebranish laming davlat tomonidan tartibga solishni muvofiqlashtirish;
  
• 
  foyda va zararni muvofiqlashtirishga talab o'sib borayot- gan paytlarda murojaatlar sonini os h Irish (ya'ni, bund a inah- sulot turini kengaytirish va aksivalarni divcrsifikatsiya qilish) hamda aksiyadorlar tomonidan munozarali, ko‘pincha umumiy
  

tenden&iyalar orqali moliyaviy va nomoliyaviy tahdiddan qochib zamonaviy o^vzgartirishlarga barakat qilinganligini alohida c4i- borga olish;

• 
  korporativ riskiarni boshqarish masalalari turli-tumanii- giga qaramay, AQShda standartlashtirilgan tahlil usuli mavjud emasligi bois, yirik kamchiliklarga duch kelinishini qayd etish mumkin.
  

Ushbu holatning nisbiy zaifligi, turli tayanch iqtisodiy ko^kr- satkichlar bo‘yicha, odatda, samaniii yo'nalishlar va kompaniya faoliyati uchun zarur riskni hoshqarishga tayanilmaganligidir. Yana bir muhim omilning jiddiy yetishmasligi aslida mutaxas- sislar hamda tuzilmalar tufayli, professional ish boshqarish, mo­liyaviy va korporativ boshqaruv maydoni yangi yo'nalish, deb AQSh xususiy sektori tomonidan e'tirof etilmaganligi hamda cski usulda qaralganligi ham sabab bo'ladi, albatta. Mazkur ho- latlar xolisona uslubiy asosini ishlab chiqish uchun, talab kor- xona riski ni boshqarish va amerikancha o'ziga xos modelni yaralish, uni moslashtirish, bizncs hamda professional standard! moliyaviy muhitda keng tarqalgan yo‘llami aniqlash, tavsiflash, tahiiJ qilish va risklami boshqarish sohasida muayyan yutuqlarga erishish uchun iqtisodchi olimlar tomonidan riskiarni boshqarish asosi ishlab chiqildi.
Zamonaviy standartlarga shunday fundamental riskiarni boshqarish sohasida korporativ xavfni boshqarish nisbatan vangi tushunehalardan bin bo'ldi.
So‘nggi yillarda, riskiarni boshqarish nazariya sifatida e’tibor jalb qildi va amaliyotga tatbiq ctildL Riskni boshqarish haqidagi nashrlarning barqaror rivojlanayotganiigi boshqarish va profes­sional riskni baholovchi Xalqaro uyushmasi a’zolari soni (Pro­fessional risk rahbarlari xalqaro assolsiatsiyasi — PRMIA)⁷ 2002- yilda o‘n ming nafardan ortiq savdo, globallashuv hamda ishlab chiqarishni investitsiyalash, qimmatli qog'ozlar va to'g'ridan to^kg‘ri investitsiyalar o'sishiga kuchli turtki bo‘ldi. Bundan lash- qari. ishlab chiqilgan va rivojlanayotgan kapital bozor iqtisodi- yoti o‘rni muhim boMib, moliyaviy innovatsiya bir vaqlning o'zida bir xavf manbayi hamda uning qimmalli qog‘ozlar bir- lamchi bozorida AQSh kompamyalariga ortib borayotgan qizi- qish, birinchi navbatda, London va Nyu-York xorijiy fond birja- larida namoyon bo'lmoqda. Buning asi negizi nimada, degan tabiiy savol tug^kilishi aniq. Qimmalli qog'ozlar Nyu-York fond birjasi va faol risklarni boshqarish rivojianishiga ham xizmat qil- moqda. Bu aslida, birinchi navbatda, listing qoidalariga muvofiq faoliyat ichki xavfni boshqarishda ishtirok etishi kerakligi ma’- lum bo'ldL
Boshqaruv holatidan kelib chiqqan hoi da har qanday qaror qabul qilishdan oldin, birnecha omillar yoki kutilmagan hodi- salar vujudga kelish ehtimoli borligiga razm solish kerak. Shun- day omillarga biz mi sot qilib soliq qonunchiligi, tabiiy ofatlar, ijtimoiy voqeliklami olishimiz mumkin. Mazkur omillar, o‘z navbatida, boshqaniv riskidan kelib chiqishiga ta’sir etadi. Lekin shuni inobatga olish kerakki, har doim ham yuqorida keltirib o'tilgan risklar, boshqaruv risklari guruhiga kirishi mumkin emas. Misol uchun, biz yuqorida tabiiy ofatlar bilan bogTiq risklarni boshqaruv risklari guruhiga kirgizib keidik, ammo in- novatsiya bilan bogiiq tijoratchilik bo‘ka, bu misol har doim ham haqqoniy boMmaydi, sababi innovator bevosita o^kz kom- paniyasining klimatik holatini to^Ti baholab, tabiiy risk (sof risk)ni oldini olishi mumkin bo'lavermaydi.
Qiziqarlisi shundaki, Rossiya kompaniyalari aksiyadorlar uchun London fond biijasidan mablag‘ jalb qilish afzalroq, AQSh qimmatli qog‘ozlar bozorlari bilan solishtirganda qim- matli qog'ozlar turlari hamda soni kam oshkor etilgan va «yum- shoq» tartibga solish belgiiangan. Shu bilan birga, xorijiy fond birjalarida o‘z aksiyalarini joylashtirish bir IPO uchun qo'shim- cha xavf tez-tez, turli huquqiy va madaniy sohalar о‘sib bora- yotgan paytda kompaniya tomonidan korporativ risklar ham uchrashi ma’lum. Endilikda AQSh kompaniyaJari va audit qo‘- mitalari boshlang‘ich riskni baholash uchun faoliyatini amalga oshirish maqsadida korporativ riskni yanada chuqurroq tushu- nishga inti I moqdal ar.
Ushbu strategik yondashuvlar boshqaruv risk ini va sug'urta bozorining keng ko‘lamli shakllantirishda klassik vositalarini be- vosita rivojlanishi bilan bogiiq biznes infratuzilmasini shakllan- tirishga urinishlarga olib keldi. Risk boshqaruvi tizimlarini joriy etish kompaniyada xalqaro standartlarga muvofiq xususiyatlari bilan bir qatorda, ular orasida airatilgan marketing va mencj- mcnt sturukturasi bo^klishi kerak edi. O'tgan asrning so'nggi o^kn besh yili davomida. risklarni boshqarishda va rivojlantirishida hal qiluvchi ta’sir qilgan muhim voqealardan bin bu iqtisodiy inqiroz bo4di.

2. 
   Risklami boshqarisbning rivojlantsh bosqicfalari va modellari
   

1950-yiUarda boshqaruv riski haqida munozaralar yuzaga keldi. Bu muhokamalar, asosan matematiklar orasida bo "lib o‘tdi. Chunki. yillik prognozlash ehtimollik nazariyasi qoidalari asosida tez-tez moliya bozorlarida qollanilgan. Biroq, faqat 1970-yilda, ayniqsa, AQShda ishbilarmon doiralari o'rtasida risklarni boshqarishning ahamiyati namoyon bo‘ldi. Bunga sa- bab. nobarqaror iqtisodiy iqlim, qolaversa, Bretton-Vuds shart- nomasi va nelt narxining keskin tushishi bo‘ldi. «Xavfni bosh- qarish» 1970-yilda riskni baholash sohasida konsaiting xizmatlari rivojlanishi bilan yanada kcng tarqaldi. 1973-yilda iqtisodiy be- qarorlik tufayli g'arbdagi korporatsiyalar ta’sir qilishi mumkinligi sababli. inqiroz xavlini baholash amaliyoti keng tarqaldi.
1975-yilda professional AQSh sug'urtachilar uyushmasi, risklarni boshqarish va sug'urta jamiyati shaklida o^£z nomini o'zgartirdi. 1980-yiI boshida risklarni boshqarish konsaiting ido- ralarini yaratish yuzaga keldi.