K. U. Sharifxodjayeva

SO‘ZBOSHI
Xo‘jalik subyektlciri o^lz faoliyati jarayonida amalga oshirada- gan moliyaviy-xo‘jalik munosabatlarida moliyaviy yo^kqotishlar chtimoli yuzaga keladi. Mazkur moliyaviy yokqotishlar moliyaviy risklar silatida tavsiflanadi. Xo‘jalik subyektlari faoliyatining maqsadi. raqobatdoshlik sharoitida maksimal darajada loyda olishga qaratiladi. Наг bir mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy jihatdan rivojlanishida davlatning va xo'jalik boshqaruvi organlarining zarur moliyaviy resurslarga egalik qilishi muhim o‘rin tutadi. Davlat fuqarolariga zarur tovarlar isliiab chiqarish va xizmatlar ko'rsatish, iqtisodiyot va ijtimoiy tarmoqlaming sa- marali faoliyat yuritishi uchun me’yoriy va institutsional tuzil- malaming qonuniy asoslarini yaratish va shu bilan o‘z fuqaro- larining yashashi va ishlashi uchun moddiy, amaliy, tashkiliy va boshqa shart-sharoitlarni yaratib bcrish vazifalarini bajaradi.
0‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I. Karimov shunday deganlar: «Та’kid lash joizki, taraqqiyotimizning hozirgi bosqichida taqat uglevodorod xomashyosi, qiinmatbaho va rnng- li metallar, uran xomashyosini qazib oladigan va qayta ishlaydi- gan korx on alarm, shuningdek, tabliy monopoliyalarning si ra­te gik infratuzilma tarmoqlarini — temir va avtomobil yo'llari, aviatashuvlar, elektr energiya ishlab chiqarish, elektr va kommu- nal tarmoqlarini to‘g^kridan to'gli davlat boshqaruvida saqlab qolish maqsadga muvofiq, deb topildi. Davlat aktiviarini xusu- siylashtirish, avvalo, chet ellik invest о rlarga sotish vazifalari qo^yildi va buning uchun tegishli sharoitlar yaratildi. Masalan, 506ta mulk kompleksi tanlov asosida. investitsiya kirilish sharti bilan «nob qiymatida yangi mulkdorlarga sotildi. Bu bora da ana shu investorlar qariyb 1 trillion so‘m va 40 million AQSh dollari miqdorida investitsiya kiritish, shuningdek, 22 mingga yaqin yangi ish o‘rni yaratish majburiyatini olganini qayd etish lozim. Shu bilan birga. 2451a kam rentabelli va faoliyat ko'rsatmayot- gan tashkilot ioMiq tugalilcii. XususiyJashtirish daskirida ko‘zda tutilgan, toydalamlmayolgan va qurilishi tugallanmagan 353ta davlat muiki obyekti buzilib, buning natijasida 120 g hajmdagi ycr maydoni ho‘shadi. Ushbu yerlarning qariyb 80 g ishlab chi- qarish korxonalari lashkil etish va xizmatlar ko'rsatish obyektlari qurish uchun tadbirkorlar tasarrutiga berildi. Davlat muJki shak- lidagi yana 3I9ta ana shunday obyekt invent a rizatsiya qilinib, xususiy mutk shakliga o‘tkazish uchun savdoga qo'yildi va o‘t- gan yili ulaming 102lasi yangi mulkdorlarga sotildi. Bundan tashqari, 378ta aksiyadorlik jamiyatining davlat ulushi bahoUmdi va cbet ellik strategik invcstorlarga sotish uchun ochiq savdoga qo‘yildi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, izchil rivojlanayotgan va rnuvatTaqiyatU faoliyat yuritavotgan «Navoiyazot», «Farg'o- naazot», «Urganch ekskavator», «Qizilqumsement», «Jizzax ak- kumuly ator zavodi» aksiyadorlik jamiyatlari kabi korxonalar, «Aloqabank», «Turonbank» singari banktar, «O'zagrosug'urta» kompaniyasi va boshqa tnuassasalardagi davlatga tegishli aksiya- lar ham savdoga qo'yildi. Shu tai'iqa, 52 ta aksiyadorlik jamiya- tidagi savdoga qo¹yilgan davlat uluslii xususiy mulkdorlarga so­tildi. Jumladan, «Qo‘qon yog'-moy zavodi» aksiyadorlik jami- yatining davlatga tegishli aksiyalari 2 million 500000 dollarga sotildi. BuJarning barchasi mamlakatimizda mulkchilik shaklim tubdan o^kzgartirish bo‘yicha olib borilayotgan keng miqyosdagi ishlaming faqat boshlanishidir»¹.
Mamlakatimizda o‘tgan davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy rivojla- nish natijalarini tanqidiy tarzda tahlil qilib, O'zbekiston Rcspub- likasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev shunday deydi: «Makroiqti- sodiy barqarorlikni yanada mustahkamlash va iqtisodiy o‘sish- ning yuqori sur’atlarini saqlab qotish, jumladan, Davlat budjeti barcha darajada mutanosib, milliy valuta va ichki bozordagi narx darajasi barqaror bo‘lishini (a¹ minlash — eng muhim ustu- vor vazi fam i zdi r»².
Mazkur da’vatni ha] etish iqtisodiyotni tarkibiy o^Lzgartirish va diversiftkatsiyalash sharoitida vujudga keJadigan turli xavf- xatarlar, xususan, moliyaviy risklami boshqarishni taqozo etadi. Mazkur holat, o‘z navbatida. soha uchun chuqur bilim va ama- liy ko^bnikmalarga ega boigan mutaxassis kadrlarni tayyorlashni taqozo ctadi. Shu munosabat bilan Toshkent moliya instituti va turdosh oliy o‘quv yurtlari magistratura mutaxassisiiklari o‘quv rejasiga «Moliyaviy risklami boshqarish» fani kiritilgan va o‘qi- tilib kelinmoqda.
«Moliyaviy risklami boshqarish» fanini o'qitishdan ko‘zlan- gan maqsad — kelgusida yuqori malakali iqtisodchi-mutaxassislar boiib yetishadigan talabalar uchun moliyaviy risklami boshqa­rish yuzasidan nazariy bilimlar berish, rivojlangan davlatlaming ilg‘or tajnbasidan kclib chiqib moliyaviy risklami boshqarish bo‘yicha amaliy ko‘nikmalar hosil qilishdan iborat. Ushbu maq- sadga erishish uchun fanning о *qitish vazifalari sifatida quyidagi- larni qayd etish mumkin:

• 
  moliyaviy risklarning iqlisodiy mohiyati va uni boshqa- rishning zarurligi;
  
• 
  iqlisodiyolni modernizatsiyalash va vangilash sharoitida moliya tizimi moliyaviy barqarorligini ta’minlash borasida amal­ga oshirilayotgan chora-tadbirlar majmuyi;
  
• 
  iqtisodiyotni davlat ulushining pasayib borishi negizida, xo'jalik subyektlari boshqaruv tizimining zamon talablari daraja- sida tashkil etilishi, pirovardida, moliyaviy risklarni boshqarish zamonaviy usul va uslublarini o'rganish;
  
• 
  risklarni boshqarish nazariyasi va evolutsiyasi;
  
• 
  risklarni hoshqarishda parametrik yondashuvlar;
  
• 
  foiz stavkalari, bazisi va valuta riskini tadqiq ctish;
  
• 
  Blek-Shoulz va Markovits modellarini o‘rganisli hamda ularni qo‘llash;
  
• 
  risk qiymati (VaR) mctodologiyasini qollash;
  
• 
  risklarni boshqarishda port fell a rni optimallashtirish meto- dologiyasini qollash;
  
• 
  kredit risklarini boshqarish;
  
• 
  bozor risklarini boshqarish;
  
• 
  operatsion risklarni boshqarish;
  
• 
  biznes risklarini boshqarish metodologiyasini qo‘llash;
  
• 
  moliyaviy va nomoliyaviy korporatsiyalar faoliyati hilan hogiiq riskiarni boshqarish;
  
• 
  risklarga asoslangan qarorlarni qabul qilish bo‘yicha na- zariy-amaliy bilimlarni uzviylik va uziuksizlikda o‘rgatishdan iborat.
  

Shuni alohida qayd etish «‘rinliki, ushbu lanni o'zlashtirish natijasida magistrate ra mutaxassisliklari bitiruvchilarida tizimii tahlil va strategik rejalashtirish, murakkab sharoitlarda qarorlar qabul qilish ko‘nikmalari hamda tashabbuskorlik kabi kompe- tensiyalar shakllanishiga xizmat qiladi.
2017—2021 -yillarga moMjaJlangan 0‘zbekiston Respublikasi- ni rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishlari bo'yicha Hara- katlar Strategiyasiga muvoflq, mamlakatimiz iqtisodiyotida sodir bolayotgan tarkibiy o'zgarishlar, butun moliya tizimida, jumla­dan, korxonalar faoJiyatini yangi bosqichga ko'tarish borasidagi islohotlar, ular moliyaviy-xo‘jalik faoliyatida yuzaga keladigan turli xavf-xatarlar, yo'qotishlar va tilarning oldini olish borasida muayyan bilim va ko‘nikmalarga ega bo’lish zarurligini lalab qilmoqda. Bunday sharoilda moliyaviy risklar bo‘yicha nazariy biiimlarga ega bo'lgan, moliyaviy munosabatlar jarayonida vu- judga keladigan yo'qotishlar, xavllami to‘g‘ri baholay oladigan, ularning salbiy oqibatlarining oldini olish, yumshatishga o‘zming munosib hissasini qo‘sha oladigan zamonaviy mutaxassis kadrlar layyorlash birinehi darajali ahamiyatga egadir.
Respublikada izchillik bilan amalga oshirilayotgan «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»da belgilangan vazil alarm bajarishda, yangi avlod darsliklarini yaraiish bo‘yieha dasturiy vazifasini ba- jarish maqsadida, шиаШЛаг tomonidan oliy o‘quv yurtlari tala- balari va ushbu sohaga aloqador keng jamoatchiUk uchun «Mo- liyaviy riskiarni boshqarish» nomli o‘quv qo'llanma yaratildi.
Ushbu o‘quv qo⁴llanmani tayyorlashda muallitlar «Moliyaviy risklami boshqarish» fani bo'yicha keng qamrovli hamda murakkab o'quv materiaUarini yengil oMashtirishda talabalarga yordam berish, mahalliy va xorijlik iqtisodehi olimlar tomonidan moliyaviy riskiarni boshqarish sohasida yaratilgan adabiyotlar hamda ilmiy ishlarni ijodiy o‘rganish asosida ushbu fanning asosiy mazmunini oddiy va tushunarli til da talabalarga yet- kazish. moliyaviy risklar tushuncha hamda tayanch iboralarining mazmunini tushimib olishda va moltyaviy risklarga taalluqli boshqa maxsus fanlami o'rganish uchun nazariy asosni shakl- lantirishda vaqindan yordam berishni nazarda tutadilar.
0‘quv qo‘llanmada, bayon etilgan o‘quv materialini yanada mukammalroq o'zlashtirish maqsadida, har bir bobdan so‘ng mavzuga taalluqli savollar kcltirilgan bo'lib, mazkur savollarga qisqacha javob bera olish mahoratini shakllantira olgan talaba- larning bilimlarini yanada mustahkamlashga xizmat qiladi.
Mualliflar oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun moUjallangan ushbu o'quv qo‘llanma keng jamoatchilikka ham ishonchli yor- damchi bo'ladi hamda professor-o'‘qituvchilarida ma’lum qizi- qish uyg‘otadi, deb umid bildiradilar.
0‘quv qollanma muallitlari o^lquv qo'llanmamng yaratilishi- da amaliy yordam ko^£rsatganliklari uchun taqrizchilar — iqtisod ianlari nomzodi, dotsent O.S. Komolov va X. Imomovlarga o^kz minnatdorchilikJarini bildiradilar.

1-mavzii. MOLIYAVIY RISKLAR VA ULARNI BOSHQARISHNING ZARURLIGI

1.