K. U. Sharifxodjayeva

Birinchi bosqichda (1970—1980-yillar) «Black-Scholes» yoki «Black-Seholes-Merton» modeli shakllangan bo‘lib, unda baho­lash usullari va ishlab chiqarish hamda texnik o‘rganishni o‘z ichiga oladigan xilma-xil baholash bo^kyicha yondashuvlar quyi- dagi jarayonlar majmuyidan iborat bo'ladi:

• 
  sodir bolgan voqea va hodisalar o‘rganilgan;
  
• 
  konsaiting xizmati vakillari, mutaxassislar va davlat arbob- lari ko‘rsatmalari asosida davlat korxonalari faoliyati yo‘lga qo‘- yilgan;
  

" tashkiliy xavf boshqarishga harakat qilingan;

• 
  riskni kamaytirish va qoldiq riskni baholashga urinish.
  

Shu bilan birga, ishlab ehiqarishda qaror qabul; qilish jarayo- nida ehtiyoj cheklovlarini ko'rib chiqish taiab qilinadi. Misol uchun, muqobil rivojlanayotgan jamoa biror korxona riskni boshqarishda opsionni sotish yoki sotib olish uchun zarur bo “I- gan vaqtni belgila-shi lozim. Lekin bu korxona qimmatli qog'oz­lar bozorida risksiz ishtirok etadi, deb xulosa qilishni taqozo etmaydi.
Blek-Shoulz modeli zamonaviy moliya nazariyasida eng muhim tushunchalardan biri hisoblanadi. Bu Black Fisher, Robert Merton hamda Myron Skoulz tomonidan 1973-yilda ishlab chiqilgan va haJi ham keng ishiatiladigan opsionlarning adolatli bahosini belgilashda eng yaxshi yo'llaridan biri sifatida qaraladi. Yevropa variant] ari (opsionlari)ni moliyaviy narxini nazariy hisoblash uchun savdogarlar va invcstorlar tomonidan jahon moliya bozorlarida ishlatiJadi.
Blek-Shoulz formulasi murakkab matcmatik amallarini talab qilmaydi, Shu boisdan ham uni ishlalish uchun savdogar va in- veslorlarga matematikani puxta bilishlari talab elilmaydi.
Modelning afzalligi:

• 
  model opsionni hisoblash davomida dividendlarni o‘z icliiga olmaydi;
  
• 
  bir nechta qiymatli opsionlarni tez va yaqin ehtimollikda hisobjab beradi;
  
• 
  berilgan vaqt davomida kelajakda kutiladigan narx hara- katini oldindan aniqlaydi.
  

Ikkinchi bosqichda (J990—2000-yy.) «American risk value» nazariyasi vujudga kelib, unung asosiy mohiyati — riskni bosh­qarish imkoniyatiari belgilangan maqsad hamda vazifalarga eri­shish va aniqlash uchun baholash hamda bajarilishini monito- ringi ishlab chiqildi. «American risk value» nazariyasida ish fao­liyati ni baholashdan tashqari, tashkilotlardagi qo'shimcha risk yoki xavf xususiyatlarini o‘rganish boshlangan va u birnecha bosqichlarda amalga oshirilgan.
Bular:

1. 
   Baholash bosqichi, baholash va riskni boshqarish dasturi ijrosi samaradoriigini oshirishga tizimli, intizomli yondashuv moljallangan. Bu baho orqali yaxshilanishi kerak, degani emas, balki, bu haqiqiy xavlhi kamaytirish choralarini ko^krish imkonini
   

berishi uchun qilingan tadbir edi. Baholash xavf darajasi va mis- siya doirasi bilan mutanosib tarzda amalga oshirilishi lozim.

2. 
   Mantiq modellarini ishlab c-biqish bosqichi, biror risklilik boshqaruvi qarorining ijrosini baholash chora-tadbirlarini ishlab chiqish uchun mantiq modelini yaratishdir. Bu mantiq modellari, odalda, о *z ichiga quyidagilarni oladi:
   

• 
  riskni boshqarish maqsadlari: belgilangan risklarni bosh­qarish bo‘yicha erishilgan yoki kutilgan umumiy bayonotlar;
  
• 
  risk boshqaruv harakatlarini amalga oshirish uchun ishla- tiladigan resurslarning bayoni;
  
• 
  risklarni boshqarish, maqsadga erishishda harakal yoki faoliyat turlarining bayoni;
  
• 
  darhol bu ishlab chiqarishni o‘lchash uchun ishlatilishi mumkin mctrikalari bayoni.
  

3. 
   XXI asr boshlarida «Sarbanes-Oxley» nazarivasi (2002-y.) vujudga kelib, unda quyidagilar namoyon boidi. Korporativ risklarning yuzaga kelishi tufayli risk mencjmenti takomillashdi. Aynan mana shu bosqichda riskni boshqarishning mukammal- lasligan strukturasini ko'nshimiz mumkin* Masalan, risklarni boshqarish quyidagi bir nechta sohalarga boiib amalga oshirila boshlandi. Ya 'ni bular quyidagilar:
   

1. 
   Tashkil etish maqsadlari va konieksti.
   
2. 
   Risklarni aniqlash.
   
3. 
   Belgilangan risklarning tahlili.
   
4. 
   Risklarni baholash.
   
5. 
   Risklarni boshqarish.
   
6. 
   Monitoring va muntazam ravishda risklarni kuzatib bo- rish.
   

Maqsad va kontekstni tashkil etish, ushbu bosqichning maq- sadi tegishli tashkilotni puxta o‘rganish va tashkilotning ichki madaniyatini tushunishni anglatadi va bu tahlil orqali amalga oshiriladi:

• 
  tashkilotning slrategik, tashkiliy hamda risklarni boshqa­rish kontekstni tashkil etish va hokazo;
  
• 
  faoliyat muhitining cheklovlarni va imkoniyatlami aniq­lash nuqtayi nazaridan sanoat yo‘nalishlarini hamda ish reja- larini oz ichiga oladi. Ushbu bosqichning bir qismi risk mezon- larini ishlab chiqish hamdir. Mezonlar konteksli, ko'pincha.
  

ichki siyosat bilan belgilangan bo'ladi. Qarorlar qabul qilish uchun asosiy mezonlardan biri ishiab chiqarish boisa, ikkinchisi texnik tahlU hisoblanadi.
Risklarni aniqlashda, olingan ma’lumotlardan foydalanib, ayniqsa, SWOT tomonidan toifalarga va sinilarga bo lib, ta’sir qilishi mumkin bo‘lgan risklar ni aniqlashga harakat qilinadi. Tc- gishli riskni aniqlasb usuIj (faoliyat va risk sinflari o‘rtasida), re- surslar mavjud loyihaiarda, loyiha bosqichlarida kcng qoila- ndadi.