K. U. Sharifxodjayeva

Diskret (qismlarga ajratish) vaqti ~~ modeliashtirish yonda- shuvi yuqorida aytib oiilganidek, parametrik bo^klmagan o‘zga- rishlarni baholash va o‘lchash uchun qoilaniladigan usullardir. Biroq, modellar xususiyatlari ko'rilayotgan masalalardagi risk- larga mos kelishida muammolarga duch kelinmoqda.

Ba'zi narxlar ketma-ketligi (ayniqsa, real tovar narxi va va­luta kursi) uchun tez-tez, bo^vlib, statsionar logarifmik narx jara- yonini hisoblashda diskont foiz stavkasidan foydalanish uchun mashhur modellar ham mavjud.
Risklarni hartaraf etish jarayonida tegishli qonuniyat, shart- sharoit va diffuziya (bug4anish. ya’ni riskni yo'qolib ketishi) ke- chadi. Iqtisodiy adabiyotlarda, aktivlarni narxlashda, amaliyotga tatbiq etishga tavsiya etilgan birnecha xil foiz stavkalari uchun ommalashtirilgan variant 1992-yildan qo‘Uanila boshlandi. Bu- ning natijasida. birinchi navbat.da, diskretli kuzatilgan ma’lu- motlar uchun ko‘proq samarali va ko‘plab aktivlarning bahosini muammolar bilan birga, ochiq yechimlarga ajratib, mavjud nati- jalar olishga erishishda qulay hisoblanadi. Shunday bo‘lsa-da, kutilgan mavhum o‘zgarishlami baholash uchun empirik rcalis- tik vaziyatlarni ко"rib chiqish, ba’zi holatlarda qiyinchiliklar tug‘diradi.
Afsuski, parametrik modellar butun haqiqiy narxlar bilan solishtirganda, 100 foizlik aniqlikni bera olmaydi va ikkilanish- lami yuzaga kcltirishi mumkin. Ikkilanishlarni kamayurish maq­sadida empirik kuzatuvlar ulushini multiomil - parametrik to- monga ко^u chi rib o‘tkazish maqsadga muvofiq. Shu nuqtayi na- zardan, bu tartibni bevosita amalga oshirish, odatda, juda qiyin bo‘lsa-da, o‘z ichiga bir zumda o‘zgaruvchanlikning optimal o^kl- chovlari. tamoyili asosida olinishi mumkin vuqori o⁴lchamli in- tcgratsiya hisoblanadi. Muhim yutuqlardan biri o'zgaruvchan- likni o‘lchashda amaliy raqamlar orqali hisoblash tufayli nisbiy bo‘lsa-da, haqiqatga yaqin riskni hisoblashga erishilganligidadir. Shunga qaramay, biz bu tartiblarni batafsil o⁴rganish uchun, mazkur mavzudan tashqari, boshqa mavzularda qator risklarni baholashning usullarini o‘rganib chiqamiz.
Ushbu model fuming qfzalligi quyidagilardan iborat:

• 
  har bir oddiy dinamik jaravonning o‘miga yanada murak- kab xususiyatlar bilan bogiiq omil quyidagi turli omillar yig‘in- disi orqali aniqlamdi;
  
• 
  parametrik hisob-kitoblarni amalga oshirishda bir qator hodisalami hisobga olinganligi;
  
• 
  risk darajasi kelajakda kutilayotgan hodisalarga, ya’ni amaldagiga juda yaqin kelishi;
  

• 
  zamonaviy innovatsion yutuqlardan keng foydaJanilishi va hokazolar.
  

Bunday modellami, biz, keyingi navbatda, parametrik dif- fuziya (kengaytirish) model lari uchun, shuningdek, muqobil bo‘Hb xizmat qilayotgan va kutilayotgan modeJJarga mutanosib taxminlami haqiqatga yaqinroq qilib hisoblashda keng fovdala- namiz. Xususan, bunday makroiqtisodiy daromadlarni hisoblash dadavlat aktivlarim alohida hisob-kitob qilib, qo'shimcha ravish- da yana quyidagi parametriar ham kiritildi. Bularga:

1. 
   Iqtisodiyotga va mamlakatga kiritilgan import mahsulotlar hajmi.
   
2. 
   Vaqtni aniq hisoblash, bun da dam olish kuni yoki bay- ramlarni chegirib tashlash.
   
3. 
   Ehtimolliklarning kritik nuqtasini hisobga olish.
   
4. 
   Taqsimlash yoki qayla taqsimlash jarayonida ko^satkich- larni bir maria hisoblash.
   
5. 
   Ishlab chiqarish boshqaruvida kutiladigan xatarni inobatga olish.
   

Parametrik tahlil model jarida alohida ahamiyat kasb ctayot' gan holat vaqt birligi hisoblanadi. Chunki, bazis vaqtga va ho- zirgi vaqt oralig‘idagi o^Lzgarishlami solishtirish juda muhim aha­miyat kasb etadi. Vaqt birliklari 2 xil usulda hisobga olinadi:

• 
  aniq ish kuni vaqtlarida;
  

~ aniq kalendar kuni vaqtlarida (365 yoki 366 kim).
Bunday yondashuv tabiiyki, narxlami kuzatayotganda asos- laniladi.
Albatta, iste'molchi dammadi, xaridor didi, mahsulot sifati va raqobatchilar soni. Ammo, «yangi tashkil ctilgan korxona aholi daromadini bclgilashda nimaga asoslanishi kerak?» degan tabiiy savol tug^liladi. Yoki boshqa parametriar tahlilini qay yo"- sinda amalga oshiradi? Buni hisoblayotgan tahlilchi ko^bp para- met rli modeldan loydalanishga majbur bo‘iadi. Buning uchun, uzluksiz kuzatuvni yoMga qo‘yadi va kuzatilgan natijalami kami- da 30 kundagi o‘rtachasmi oladi. Biroq, riskni hisoblab chiqish jarayonida, a] bat La, —0,01 koeffitsiyentni olishi real baho be- rishda loyda beradi. Ya’ni, 30 kunlik kuzaluv natijasida 120ta mahsulot sotilgan boisa, modellashtirish jarayonida 118ta qilib hisoblash maqsadga muvofiq.