К. М. Рафиков – Ўзбекистон касаба уюшмалари Федерацияси раиси

Аҳоли шаклланишининг турлари 
Аҳолининг тор 
шаклланиши 
Аҳолининг оддий 
шаклланниши 
Аҳолининг 
кенгайтирилган 
шаклланиши 
Ҳаётни тарк этаётган 
авлоднинг мутлақ 
сони ҳаётга кириб 
келаётган авлод 
сонидан ортиқ 
Ҳаётни тарк этаётган 
ва ҳаётга кириб 
келаётган 
авлодларнинг мутлақ 
сони баравар 
Ҳаётни тарк этаётган 
авлоднинг мутлақ 
сони ҳаётга кириб 
келаётган авлод 
сонидан кам 

---

174 
келадиган бўлса, жамият аҳолининг тор шаклланиши турига ўтиб кетиши 
эҳтимоли катта. Ушбу ҳолатни ҳозирги вақтда Европа ва Шимолий 
Американинг ривожланган давлатларида кузатиш мумкин. Улар учун 
қуйидагилар хос: 
• ижтимоий-иқтисодий ривожланишнинг юқори даражаси; 
• оилаларда даромаднинг ортиб бориши, фарзандлар сонининг камай-
ши; 
• урбанизация даражасининг юқорилиги (75,0 % гача); 
• жамиятда аёллар мақоми ва ролининг ортиши; 
• жамиятда янги қадриятларнинг шаклланиши; 
• аҳоли таркибида катта ёшдаги аҳолининг кўпайши ва бошқалар. 
3. Аҳолининг демографик жиҳатдан кенгайтирилган шакллани-
ши.
Аҳолининг бундай шаклланишида ҳаётни тарк этаётган авлоднинг 
мутлақ сони ҳаётга кириб келаётган авлод сонидан ортиқ бўлади. 
Аҳолининг кенгайтирилган шаклланишида ҳар 100 оилада 260 ва ундан 
кўпроқ бола туғилиши кузатилади. Натижада аҳолининг жинс–ёш 
таркибининг тараққий этувчи тури шаклланади, унинг мутлақ сони ортиб 
боради. Бундай тур учун туғилишнинг ва аҳоли табиий ўсишининг юқори, 
ўлимнинг нисбатан паст кўрсаткичлари хос бўлади.
Аҳолининг демографик жиҳатдан кенгайтирилган шаклланиши, энг 
аввало ривожланаётган (Осиё, Африка ва Лотин Америкаси) мамлакат-
ларида кузатилмоқда. 
Аҳолининг демографик жиҳатдан кенгайтирилган шаклланишининг 
ижтимоий–иқтисодий сабаблари қуйидагилардан иборат: 
• иқтисодий ривожланиш суръатларининг пастлиги, иқтисодиётда 
қишлоқ хўжалигининг катта салмоққа эгалиги; 
• урбанизация даражасининг нисбатан пастлиги (41,0 % гача, қишлоқ 
жойларида туғилиш юқорироқ даражада бўлади); 
• ижтимоий муносабатларнинг ўзига хослиги, кўп фарзандликни 
рағбатлантирадиган диний ақидалар; 
• аёлларнинг камситилиши, никоҳларнинг эрта тузилиши; 
• замонавий тиббиёт ютуқларидан эпидемия касалликларига қарши 
курашда фойдаланиш, санитария маданиятининг ортиши; 
• мусулмон мамлакатларида оила режалаштирилишининг ман 
этилиши ва бошқалар. 
Ривожланаётган мамлакатларда замонавий тиббиёт ютуқларидан 
самарали фойдаланиш ўлим даражасини пасайтирди, лекин туғилиш, 
асосан, юқорилигача сақланиб турибди. 
Аҳоли демографик жиҳатдан шаклланишида унинг табиий, миграция 
(механик) ва ижтимоий ҳаракати ҳам ажратиб кўрсатилади.