Jurnal 1918-yil dekabr oyidan chiqa boshlagan

Ключевые слова. 
Личность, развитие коммуникативных способностей, технологии 
обучения, развитие, коммуникативные навыки, формирование, учебный процесс, учеб
-
ный контент.
The article is devoted to the development of a communication culture through the use 
of personality-oriented teaching technologies and the development of communication skills of 
future specialists, which focuses on personalizing the learning process, its creative organiza-
tion, as well as modernizing and integrating the content of training.
Key words.
Personality, learning technologies, development, communication skills, for-
mation, educational process, educational content, modernization, integration.

---

84
“XALQ TA’LIMI” ilmiy-metodik jurnali.
2020. № 5.
www.xtjurnali.zn.uz
Mustaqillik yillarida respublikamizda ta’lim jarayonida ta’lim sifatini tubdan o‘z
-
gartirish, zamonaviy pedagogik va axborot kommunikatsion texnologiyalardan foyda
-
langan holda shaxsga yo‘naltirilgan o‘qitish texnologiyalari orqali sifatli ta’lim muhitini 
shakllantirish mexanizmlarini takomillashtirishga zamin yaratildi, tahsil oluvchilarning 
jahon sivilizatsiyasi yutuqlari va axborot resurslaridan keng foydalanish, interfaol 
ta’limni rivojlantirish imkoniyatlarini kengaytirishga yo‘l ochildi. 
Bo‘lajak mutaxassisning kommunikativ qobiliyati – tevarak-atrofdagilar bilan mu
-
loqatga kirishuvchanlik, shirinsuxanlik, to‘g‘ri muomala qila bilish, tahsil oluvchilar qal
-
biga yo‘l topib, ularga yaqinlasha olish, ular bilan pedagogik nuqtayi nazardan samarali 
o‘zaro munosabat o‘rnata bilishdir. O‘qituvchi nutqidagi ravonlik, o‘z fikrini aniq ifoda 
etish o‘qituvchilik kasbi uchun juda muhimdir. Darsda o‘qituvchi nutqi hamisha talaba
-
larga qaratilgan bo‘ladi. Fikrlar ifodasi talabalar uchun aniq, sodda, ravon, tushunarli 
bo‘lishi lozim. O‘qituvchining bayoni talabalar fikri va diqqatini maksimal darajada faol
-
lashtirishga qaratiladi. O‘qituvchi talabalarni faollashtirish va diqqatini jamlash maqsadi
-
da muayyan so‘z va iboralar qo‘llaydi. O‘qituvchi uzundan-uzun jumlalar, murakkab so‘z 
birikmalari, qiyin, tumtoq iboralarni qo‘llashdan qochishi kerak. O‘rinli yumor, hazil-mu
-
toyiba, yengilgina istehzo nutqni jonlantiradi, bu nutqni talabalar yaxshi qabul qiladilar.
“O‘qituvchining nutqi aniq, jonli, emotsional-obrazli, talaffuzi ji hatidan erkin ifodali, 
his-hayajonli bo‘lib, unda stilistik, grammatik, fonetik nuqsonlar uchramasligi lozim. Bir 
maromdagi cho‘ziq, zeriktiradigan nutq talabalarni tez charchatadi, ularni lanj, loqayd 
qilib, fanga bo‘lgan qiziqishi so‘nadi”. Talabaga uzatilayotgan axborotni yaxshi qabul 
qilishi uchun o‘rtacha, jonli nutqi samarali natija beradi. O‘qituvchi nutqi hamisha o‘zi
-
ning ichki kuchi, ishonchi, o‘zi gapirayotgan narsaga qiziqayotganligi bilan ajralib tu
-
rishi lozim. Pedagogik nazokat va kommunikativ qobiliyatga ega bo‘lmagan o‘qituvchi 
tahsil oluvchilar qalbiga yo‘l topishi o‘ta mushkuldir.
Adabiyotlar va tadqiqotlar tahlili mamlakatimizda til o‘rganishga alohida e’tibor qa
-
ratilayotganligini ko‘rsatadi. Zero, ta’lim jarayoni uning har bir bosqichida yangilangan 
mohiyatni, innovatsion mazmunni yoshlar tafakkuriga singdirishi va ularni raqobatbar
-
dosh qilib jamiyatga yetishtirib berishi taqozo qilinadi. 
Talabalarda ingliz tilidagi hissiy-ekspressiv nutqni mnemonik baza asosida tez
-
kor o‘stirish didaktik parametr, psixologik va ilmiy-metodik asoslarga ega bo‘lib, in
-
tellektual rivojlangan raqobatbardosh barkamol avlodni tarbiyalashning muhim omili 
hisoblanadi. 
Pedagogika oliy ta’lim muassasalaridagi “Pedagogika va psixologiya” ta’lim yo‘na
-
lishi talabalarida og‘zaki va yozma nutqni rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etadi. 
Chunki bo‘lajak mutaxassis hodisalar haqida aniq-ravshan ma’lumot beradi. O‘zining 
leksikasi bilan tinglovchining xulqiga, hissiyotiga ta’sir etadi. Buning uchun esa ularda 
tillardagi normalarga e’tibor qaratish lozim bo‘ladi.
Nutq – og‘zaki kommunikatsiya, ya'ni til yordamida munosabat qilish jarayoni de
-
mak. Ijtimoiy tajribada biron-bir mohiyatni anglatadigan so‘zlar og‘zaki kommunikatsi
-
ya vositasi hisoblanadi.
Nutq: yozma va og‘zaki nutq, o‘z navbatida, og‘zaki nutq: dialogik va monologik 
turlarga ajratiladi. Yozma nutq fanda foydalaniladigan murakkab umumlashmalarni ri
-
vojlantirishda, badiiy timsollarni yetkazishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Nutq madaniyati nazariyasida til normasi markaziy tushunchadir. “Til madaniyat
-
ning asosiy tekshirish obyekti adabiy til normalari, asosiy vazifasi esa ushbu normada
-
gi ikkilanishlarni bartaraf etish bo‘lmog‘i kerak”. 

---

85
Til normasi tushunchasi murakkab muammolardan bo‘lib, ko‘p o‘lchovli, ko‘p rejali, 
ya’ni obyektiv-tarixiy, madaniy-sotsiologik va sof lingvistik hodisadir. Til normalarining 
muhimligi haqida rus tilshunosi L.I.Skvorsov obrazli qilib shunday deydi: – “Ijtimoiy 
madaniy hayotda til normalari bir mash’aldirki, nutq faoliyatining qirg‘oqsiz okeanida til 
kollektivi unga qarab intiladi, tayanadi”.
O‘zbek mutafakkir shoirlari nutq ma’nosida “nutq”, “til”, “so‘z” atamalarini ishlat
-
ganlar. Bulardan eng ko‘p uchraydigani “so‘z” atamasidir. Bu so‘z vaziyatga qarab 
til, so‘z, nutq o‘rnida qo‘llangan. Navoiy she’rida “nutq” so‘zini fikrni ifodalovchi matn 
ma’nosida ishlatgan: 
Har kimsaki nutqi farovon bo‘lmas, 
Til ranjiga qilmoqligi imkon bo‘lmas.
“Tilni azob chekib o‘rganmagan kishining nutqi ravon bo‘lmaydi”. Inson nutqi bul
-
bulga qiyoslanadi. Bu bulbulni sayratadigan narsa so‘zdir. So‘z bo‘lmasa bulbul say
-
ramay qo‘yadi.
“Gulshane keldi jismi insoniy,
 
 
 
Nutq oning bulbuli xush ilhoni. 
 
 
 
Bo‘lmasa so‘z, ajab balo bo‘lg‘ay, 
 
 
 
Bulbuli nutq benavo bo‘lg‘ay.
 
 
 
–“So‘z” atamasi – “nutq” ma’nosida: 
 
 
 
Ham so‘z ila elga o‘limdan najot, 
 
 
 
Ham so‘z ila topib o‘lik tan hayot”.
(Navoiy) 
So‘z gavhari noyobdur, uni til (nutq) izhor qiladi. Agar nutq gavhar (mazmun) bilan 
to‘la bo‘lmasa, chiroyli husndan foyda yo‘q. Yuqoridagilardan ma’lum bo‘ladiki, Sharq 
mutafakkirlari notiq oldiga tilni puxta o‘rganish, uning lug‘aviy boyligi va grammatika
-
sini puxta egallash, mantiqli so‘zlashni o‘rganish, nutqning ichki (mazmun) va tashqi 
(shakl) ko‘rinishiga birday e’tibor berish, go‘zal va ta’sirchan nutqni tuza bilish, til boy
-
liklarini maqsadga muvofiq hamda o‘rinli ishlatish vazifalarini qo‘yadilar va ularning 
ijrosini tahlil etadilar. Demak, pedagogika oliy ta’lim muassasalaridagi “Pedagogika va 
psixologiya” ta’lim yo‘nalishi talabalarida kommunikativ qobiliyatni rivojlantirish uchun 
ularda nutqning hissiy bo‘lishiga ham e'tibor qaratish lozim bo‘ladi. Chunki bo‘lajak 
pedagog va psixologlar nutqining aloqaviy fazilati hisoblangan aniqlik, to‘g‘rilik so‘z
-
ning lug‘aviy ravonligi bo‘lajak mutaxassisning asosiy ko‘rsatkichlaridan biri hisobla
-
nadi. Nutqning mantiqiyligi so‘z ma’nolarining ma’no va mazmuniy bog‘lanishlariga 
asoslanadi. Nutqning soflik, ifodaviylik, o‘rinlilik kabi aloqaviy fazilatlari ham pedagog 
va psixologlarning nutqiy madaniyatidan dalolat beradi. Nutq hamma vaqt mantiq va 
ruhshunoslikka suyanadi. Logikaga murojaat qilmasdan turib aniqlik va mantiqiylikni 
tayinlash ham, baholash ham mumkin emas. 
“Pedagogika va psixologiya” ta’lim yo‘nalishi 2-bosqich talabalarida kommunikativ 
ko‘nikmalar hosil qilinganligi ularning ifodalay oladigan bilim elementlari miqdori bilan 
tavsiflandi va ushbu mezonni baholash ko‘rsatkichi sifatida talaba tomonidan o‘zlash
-
tirilgan bilim elementlarining o‘quv materiali:

---

86