|
Ключевые слова.
Национальное образование, образовательные учреждения,
школа, частная школа, подготовка к первой школе, традиционное образование.
This article includes information about the condition of educational system in Kokand
Khanate, issues of education and upbringing, activities, conducted by the Khanate for the
development of the educational system and its practical results, role of the educational es-
tablishments in the development of society, material and financial issues in organization and
maintaining of its activity, its features, problems of the educational system in the period of the
Khanate, and their solutions.
Key words.
National education, educational institutions, private school, school, first
school preparation, traditional education.
Hamidulla G‘OFUROV,
Maktabgacha ta’lim muassasalari rahbar mutaxassislarini qayta
tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti
“Ijtimoiy fanlar” kafedrasi katta o‘qituvchisi
O‘ZBEKISTONDA MAKTABGACHA TA’LIM TARIXI VA
TARAQQIYOTINING RIVOJLANISH JIHATLARI
Annotatsiya
O‘
zbekiston mustaqilligi qo‘lga kiritilgunga qadar, Qo‘qon xonligi hududida
shakllangan ta’lim tizimining barcha ko‘rinishlari sovet davri tarixchila
-
ri tomonidan noxolis talqin etib kelindi. Ilgarigi ijtimoiy-iqtisodiy davrida
olimlari tomonidan o‘lkada qaror topgan madaniyat, ta’lim tizimi, ilm-fan va milliy qad
-
riyatlarni o‘rganish davomida ularni diniy aqidalarga bog‘lab, islom dini zamirida qa
-
ror topgan ta’lim muassasalarining mahalliy xalq hayotida tutgan o‘rni va ahamiyatiga
noxolisona baho berib, ularning tub mazmun-mohiyatini ochib berilmadi.
1
Shu bilan
1
Qori Niyoziy T.N. Sovet O‘zbekistoni madaniyati tarixidan ocherklar. – T.: O‘Z SSRFA, 1956. 514 b.
95
birga, o‘lkada shakllangan ta’lim muassasalari faoliyatini tanqidiy o‘rgandilar.
2
Bu esa
o‘z navbatida, o‘lkada qaror topgan uzoq tarixga ega bo‘lgan, an’anaviy ta’lim muas
-
sasalarining asta-sekinlik bilan o‘z ahamiyati va qadr-qimmatini yo‘qotishiga olib keldi.
Ko‘pgina mamlakatlarda bo‘lgani kabi, Qo‘qon xonligida qaror topgan ta’lim tizimi-
ning o‘ziga xos jihatlari mavjud. Xonlikdagi mavjud milliy maorif tizimining shakllanishi
va rivojlanishi o‘zining ko‘p asrlik tarixiga ega. Jumladan, xonlik hududida ko‘plab mad-
rasalar, maktablar, qorixonalar, daloyilxona, dabiriston va ilk maktabga qadar tayyorlov
vazifasini bajaruvchi masjidlar qoshidagi maktablar ko‘plab faoliyat yuritgan.
Qo‘qon xonligi XVIII asr boshlarida qaror topgan bo‘lsada, bu yerda vujudga kel
-
gan mahalliy an’anaviy ta’lim tizimining ildizi ko‘p asrlik tarixga ega sanaladi.
3
Jumladan,
Markaziy Osiyoning boshqa davlatlari qatori, Qo‘qon xonligida shakllangan ta’lim-tarbiya
ham bevosita islom dini va madaniyati bilan bevosita bog‘liqdir. Shu sababdan u yerda
XIX asr boshlarida vujudga kelgan ilmiy, madaniy-adabiy muhitning shakllanishi va rivoj
-
lanishida
4
xonlikdagi boshlang‘ich ta’lim muassasalari va madrasa larning o‘rni benihoya
kattadir. Ushbu ilm o‘choqlari mahalliy xalqni ilmli, ma’rifatli, ma’naviyatli qilish, shu jum
-
ladan, an’anaviy ta’limni yuksaltirishda muhim rol o‘ynagan desak mubolag‘a bo‘lmaydi.
Qo‘qon xonligidagi mahalliy aholining bola tarbiyasi borasidagi an’analarini ku
-
zatgan E.S.Vulfson quyidagi fikrlarni bildirgan: “Mahalliy aholi bola 4 yoshdan o‘tib
gapirishni boshlaganda, uning kamolot tarbiyasi bilan shug‘ullanishga kirishgan. Bu
paytda asosan diniy tushunchalar, salomlashish odobi o‘rgatilgan. Qizlarga esa erta
turmushga chiqishi bois 8-9 yoshga yetmay uy-ro‘zg‘or ishlarini o‘rgatishni boshlagan
-
lar.
5
” Rossiyalik tadqiqotchi R.Rahimovning fikricha, O‘rta Osiyoda mavjud musulmon
maktablari ikki xil ko‘rinishda faoliyat ko‘rsatgan. Bularning birinchisi statsianar, ya’ni
masjidlar qoshidagi, ikkinchisi ko‘chib yuruvchi, ya’ni ko‘chmanchi aholi orasida keng
tarqalgan boshlang‘ich maktablar.
6
Bundan tashqari masjidlar qoshida alohida ta’lim
muassasalari ham faoliyat olib borgan. Ushbu ta’lim muassasalarida ta’lim-tarbiya ish
-
lari alohida maxsus ajratilgan hujralarda olib borilgan. Bunday ta’lim muassasalari XIX
asr o‘rtalarida Qo‘qon xonligining o‘zida 350 dan ortig‘ini tashkil etgan.
7
Musulmon
olamidagi ilk maktablari XI asrda Bog‘dod shahridagi jome masjidlar qoshida tashkil
etilgan bo‘lib, ularda islom dini va ta’limoti to‘g‘risida munozaralar olib borilgan. Shu
sababdan ham “maktab” so‘zining lug‘aviy ma’nosi arabchadan tarjima qilganda “yo
-
zish joyi” degan ma’noni anglatadi. Bundan ko‘rinadigi Markaziy Osiyo va unga qo‘shni
o‘lkalarda boshlang‘ich ta’lim berishga mo‘ljallangan ko‘plab maktab va maktabga tay
-
yorlov vazifasini bajaruvchi ta’lim-tarbiya maskanlar samarali faoliyat olib borganligini
ko‘rish mumkin.
XIX asrda o‘lkada faoliyat olib borgan maktablardagi ta’lim-tarbiya jarayonini tash-
kil etilishi va olib borilishi hamda faoliyat turiga qarab ikki xil ko‘rinishda bo‘lgan.
8
Ular-
2
Мўминов И.М. Из истории развития общественно-философской мысли в Узбекистане.
Конца XIX и начало XX вв. – Т.: Узгосиздат, 1957. – С.215.
3
Islomov.Sh.Sh. XIX asrning oxirlarida Turkistonda xalq
maorifi
tarixida. // O‘zbekiston ijtmoiy fanlar.
T.,1974 – 50 b.
4
Бобабеков Х.Н. История Коканда. – Т.: 2011. – С.210.
5
Alixojiyev M.O. Qo‘qon xonligida ta’lim tizimi va unda vaqf mulklarining tutgan o‘rni. – T., 2013. – 26-
27 b.
6
Рахимов Р. Традиционное начальное школьное обучение детей у народов Средней Азии (конц
ХIХ– начало ХХ вв) // Сборник Музей антропологии и этнографии. –Л., 1989. Вқп. 43.– С.109-132.
7
Voxidov Sh. Qo‘qon xonligida tarixnavislik. –T.: Akademik nashr, 2010. – 109 b.
8
Alixojiev M.O. Qo‘qon xonligida ta’lim tizimi va unda vaqf mulklarining tutgan o‘rni. – T.: 2013. 27 b.
96
Do'stlaringiz bilan baham: |
