Jurnal 1918-yil dekabr oyidan chiqa boshlagan

1-masala.
Qayin daraxti sadadan baland, terakdan esa past. Daraxtlarning qay 
biri eng baland ekanligini aniqlang.
Yechish.
Dastlab, o‘quvchilar bilan masala shartida berilgan obyektlar uchta: qa-
yin, sada va terak bo‘lib, ularni balandliklari bo‘yicha taqqoslash natijasida bo‘yi: ba-
land yoki past munosabatlari bilan farqlanayotganligini muhokama qilamiz.
So‘ngra masalani yechish uchun uning modelini quramiz. Nazariy jihatdan masala 
uchta element – qayin, sada, terakdan iborat bo‘lgan to‘plam elementlarini tartiblashga 
doir bo‘lib, uni to‘g‘ri chiziq modellashtirish asosida yechish maqsadga muvofiqdir. Bu 
holda to‘g‘ri chiziq “bo‘y chizig‘i” vazifasini o‘taydi. Shuning uchun o‘quvchilar bilan da
-
raxtlarni to‘g‘ri chiziqda ularning bosh harflari ko‘rsatilgan nuqtalar bilan; ularning bo‘yi 
pastrog‘ini to‘g‘ri chiziqda chaproqda, balandrog‘ini esa o‘ngroqda belgilashga kelishib 
olamiz. Masalaning har bir shartini to‘g‘ri chiziqda belgilash uchun tartib bilan quyidagi 
mulohazalar zanjirini quramiz:
Qayin daraxti sada daraxtidan baland, demak, Q
 
nuqta S
 
nuqtadan o‘ngda joy-
lashadi;
S 
Q Т
Qayin daraxtining balandligi terak daraxtidan past bo‘lsa, u holda terak daraxti-
ning balandligi qayin daraxtidan baland bo‘ladi.
Demak, T nuqta Q nuqtadan o‘ngda joylashadi. To‘g‘ri chiziqda nuqtalarning joy
-
lashishidan daraxtlarning bo‘yi eng balandi terak ekanligini aniqlaymiz.

---

58
“XALQ TA’LIMI” ilmiy-metodik jurnali.
2020. № 5.
www.xtjurnali.zn.uz
Bu turdagi masalalarni yechish jarayoni ongli o‘zlashtirilganligini aniqlash maqsa
-
dida quyidagi ko‘rinishdagi mustaqil ishni uyushtirish ijobiy natijalar beradi. O‘qituvchi 
doskada ushbu ikkita chizmani chizib: so‘ngra o‘quvchilardan ulardan qaysi biri: “Jis
-
moniy tarbiya darsida o‘quvchilar balandlikka sakrashda musobaqalashadi. Agar Botir 
Karimdan yuqoriroqqa, lekin Ahmaddan pastroqqa sakragan bo‘lsa, bolalardan qay 
biri eng eng yuqoriga sakragan?” masalasi asosida qurilganligini aniqlashni so‘raydi. 
Ba’zi o‘quvchilar 1-chizmani, ba’zilari esa 2-chizmani belgilashadi. So‘ngra o‘qituv
-
chi bolalarga o‘zlari tanlagan chizmada quyidagi ma’lumotlarni belgilashni so‘raydi: 
Ah mad 98 santimetrga, Karim 90 santimetrga, Botir 95 santimetr yuqoriga sakragan. 
O‘quvchilar vazifani doskada bajaradilar va 1-chizmani belgilagan o‘quvchilar o‘zlari 
yo‘l qo‘ygan xatoni anglaydilar.
O‘quvchilarda to‘plam elementlarini tartiblashga doir sodda mantiqiy masalalarni 
yechish ko‘nikmalari tarkib toptirilgach, endi bunday turdagi murakkabroq masalalarni 
yechishga o‘tish mumkin.
Mantiqiy masalalarning ikkinchi turiga bir necha mulohazalar orasidagi munosa
-
batlardan xulosa chiqarishga doir masalalar kiradi. Bu turdagi masalalarni yechishning 
eng qulay usuli, qaralayotgan obyektlar yoki predmetlar soni yoki munosabatlarga 
bog‘liq bo‘lmagan holda mulohazalar zanjiri tuzilib ularni jadval ko‘rinishida ifodalash
-
dan iborat bo‘lib, agar berilgan munosabat o‘rinli bo‘lsa, jadvalning mos katagiga (+) 
belgisi, o‘rinli bo‘lmasa (-) belgisi qo‘yiladi.