Jobasi: Kirisiw

Tarti’m kategoriyasi’. Atli’qlar an’latqan predmettin’ belgili bir betke tiyisli yekenligin, ta’n yekenligin bildiretug’i’n grammatikali’q kategoriya. Tarti’m kategoriyasi’ bir waqi’tti’n’ wo’zinde ha’m predmetti ha’m woni’n’ birewge tiyisliligin bildiredi;

Birinshi gezekte tarti’m ma’nisi 1. Morfologiyali’q usi’l menen an’latiladi’, yag’niy tarti’m formalari’ bar.

Birlik Ko’plik

1 bet I’m, im, m mi’z, miz, i’miz, imiz

2 bet I’n’, in’, n’ n’iz, n’iz, i’n’iz, in’iz

3 bet I’, i, si’, si i’, i, si’, si

Tarti’m affiksleri ayri’m atli’q so’zlerge jalg’ang’anda fonetikali’q wo’zgerisler ju’z beredi. Mi’sali’: wori’n-worni’n’, kitap-kitabi’n’, sabaq-sabag’i’n’, terek-teregin’ ha’m t.b.

Shayir A’jiniyaz o’zinin’ qosiqlarinda menshikli ha’m g’alabali’q atli’qlardan unamli’ paydalang’an. Ma’selen, onin’ “Ellerim bardi” qosig’i:

Sorasan’ elimdi Qojban bizlerden,

Qalpag’i qazanday ellerim bardi.

Qa’te shiqsa keshirin’ler so’zlerden,

Qitay, Qon’irat atli ellerim bardi.

Jaylawim – U’rgenish, arqasi ten’iz,

Jawirini qaqpaqtay, mallari semiz.

Ruxsatsiz bir-birine salmas iz,

Birlikli Qon’irat ellerim bardi.

Mine, bul qosiq qatarlarinan ma’lim bolg’aninday-aq A’jiniyaz qazaq baylarinan bolg’an Qojbang’a o’zinin’ tuwilip o’sken elin u’lken maqtanish penen bayan etken. Bul el U’rgenshten baslap Aral ten’izine shekem dawam etedi. Xaliqtin’ milliy etnografiyaliq o’zgesheligi, ‹‹Basinda qazanday qalpag’i bar, ko’llerinde ha’r qiyli quslar ko’p›› -dep aypaqshi boladi.

Bul qosiqda Qojban sozi adamlardi’n’ ati’ familiyalari’ni bildi’retug’i’n menshikli atli’qqa missal boladi’. Geografiyali’q obektlerdin’ atlari’n bildi’retug’i’n menshikli atli’qqa: U’rgenish, Qitay, Qon’irat atli’qlari ki’redi’.

Ellerim, qalpag’i, qazanday, ten’iz sozlaeri’ g’alabali’q atli’qlarg’a misal boladi’.

A’jiniyazdin’ “Bardur” qosig’i:

Yigitleri bardur Rustem sipatli,

Go’rug’lidek areb atli, haybatli.

Dawletyardek shija’a’tli, g’ayratli,

Keskir qilish, qamar tonlari bardur.

Yigit gezer dawan qish bile yaza,

A’reb atlar minip, elinde bazi.

Izinde qulaqli, shashaqli tazi,

Sag’risinda zerbap ju’nleri bardur.

Bul qosiqda Rustem, Go’rug’lidek, Dawletyardek sozleri adamlardi’n’ ati’ familiyalari’ni bildi’retug’i’n menshikli atli’qqa missal boladi’.

Yigitleri, tonlari, qish, ju’nleri, tazi sozleri g’alabali’q atli’qlarg’a misal boladi’.

Shayirdin’ “Eldi ko’rer ku’n barma eken?” qosig’i:

Arzu aylar ko’n’limiz o’z yurtimizg’a barg’ali,

Yaru-doslar ha’m qa’dirdan bila’n birge ju’rgeli,

Ra’him ayla, patshahim, elge jetker sen meni,

Ya ilahim, elimdi ko’rer ku’nla’r barma eken?

Bul qosiqda g’alabali’q atli’qlarg’a misal bolatug’i’n arzu, yurtimizg’a, yaru-doslar, patshahim siyaqli sozlerden paydalang’an.

A’jiniyazdin’ “Ayri’lsa” qosig’i:

Yelinen ayri’lg’an diywana bolu’r,

Yari’nan ayri’lg’an biyga’na bolu’r,

Ha’rreler ushuban pa’rwana bolu’r,

Uyasi’ buzi’li’p, paldan ayri’lsa.

G’osh yigitnin’ da’wleti bar bashi’nda,

Ha’m ag’asi’ ha’m inisi qashi’nda,

Ha’rkim wo’z yelinde, ten’i tushi’nda.

Yigit qa’diri bolmas yeldin ayri’lsa.

Bul qosig’inda bo’lsa yelinen, diywana, yari’nan, ha’rreler, uyasi’, yigitnin’, ag’asi’, inisi sozleri g’alabali’q atli’qlarg’a misal bolip, shayir g’alabali’q atli’qlardan unamli’ paydalang’an.

Adam ug’li’-ha’rgiz g’api’l bolmasi’n,

Qi’zi’l gu’li g’umshalani’p solmasi’n.

Aq ju’zine sarg’i’sh qayg’i’ tolmasi’n,

Hali’ qi’yi’n qanati’nan qayri’lsa.

Bul du’nyani’n’ ko’rki adam balasi’,

Adamni’n’ da ko’kke jeter nalasi’.

Ko’n’ildin’ ko’p bolar qayg’i’ japasi’.

Xosh qi’li’qli’ sa’wer yardan ayri’lsa.

“Ayri’lsa” qosig’inin’ keyi’ngi qatarlarinda da g’alabali’q atli’qlardan paydalang’an: gu’l, qanati’nan, adam balasi, ko’n’il, yar.

A’jiniyaz babami’z wo’zine jarati’li’sti’n’ Bergen talanti’ni’n’ a’hmiyetin tu’sinip, aytpasi’na bolmaytug’i’n woylari’n bar yekenligin qosi’q qatarlari’n bildirip, “Yoqti’” degen qosi’g’i’nda jazadi’:

So’zle ha, bu’lbil zibani’m,

Yeki kelu’r zaman yoqti’, qa’dirin tu’sinip

Keter bir ku’n shiyrin jani’m,

Bu sa’zimde gu’man yoqti’.

...Ko’n’limda’ g’am, da’rdi a’la’m,

So’zla’sa’m shi’qar da’mba’da’m,

Ma’n’a so’zdin’ bashqa iga’m,

Heshna’ma’rsa’ bera’n yoqti’.

Bul qosiqda g’alabali’q atli’qlarg’a misal bolatug’i’n bu’lbil,ko’n’limda’, so’zdin’ siyaqli sozlerden paydalang’an.

“Bardi’” qosig’i:

Uri’wi’m – Qon’ i’tattur, milletim qalpaq,

Keneges, man’g’ i’ti’, qi’tayi’, qi’pshaq,

Tuwi’sqan deydiler qalpag’ i’ qazaq

Won to’rtke bo’lingen uri’wi’m bardi’.

Bir eli Xorezm, bir eli Tuwran,

Urgenish Qon’i’rat sha’hri Samarqand

Ka’rwanlari’ bardur Buxar Ashtarxan,

Ne bir suli’w suli’w sha’ha’rim bardi’.

…Bizin’ yeldi won to’rt uri’w diyerler,

Qi’z-jawani’ qi’zi’l-yashi’l kiyerler,

Haytta, toyda at arbag’a minerler,

Nebir go’zzal suli’w qi’zlari’ bardi’.

Bul qosiqda geografiyali’q obektlerdin’ atlari’n bildi’retug’i’n menshikli atli’qqa: Xorezm, Tuwran U’rgenish, Qon’irat, Samarqand, Buxar Ashtarxan atli’qlari ki’redi’. Keneges, man’g’ i’ti’, qi’tayi’, qi’pshaq, qalpaq, qazaq, at arbag’a, qi’zlari’ so’zlaeri’ g’alabali’q atli’qlarg’a misal boladi’.

Wo’tirikti i’ras yetip aytpag’an,

Tuwri’ joldan bas ketse de qaytpag’an,

Na’ma’hra’mdi hasla joldas tutpag’an,

Ati’ qaraqalpaq yellerim bardi’.

...Nesip aydap sizin’ yellerge kelgen,

Kim jaqsi’, kim jaman parqi’ni’ bilgen,

Ha’r ne bari’n sizge bayan a’ylegen,

Qalpaqti’n’ Ka’miyne Ziywari’ bardi’

Bul qosiqda Ziywari’ so’zi adamlardi’n’ ati’ familiyalari’ni bildi’retug’i’n menshikli atli’qqa missal boladi’.

“Bardi’” qosig’inin’ keyi’ngi qatarlarinda da g’alabali’q atli’qlardan paydalang’an: jol, bas, joldas, qaraqalpaq, yellerim, jaqsi’, jaman.

Du’nyada Ziwardek da’rtli kisi yoq,

Biyda’rtlerdin’ buni’n’ bila’n isi yoq,

Yalg’anshi’da za’rre kun’il qoshi’ yoq,

Ma’zi taqi’r-taqi’r tili bolmasa

Bul qosiqda so’z jasawshi qosi’msha arqali’ jasalg’an atli’qdan unamli’ paydalanilg’an: Yalg’anshi’da za’rre kun’il qoshi’ yoq.