Jobasi: Kirisiw

Atli’qti’n’ san kategoriyasi’. Atli’qlarg’a ta’n morfologiyali’q qa’siyetlerdi’n’ biri woni’n’ san kategoriyasi’. San kategoriyasi’ biri-birine qarama-qarsi’ bolg’an birlik ha’m ko’plik sannan ibarat.

Birlik san formasi’nda qollani’wshi’ atli’qlar jeke bir predmetti yaki jekkelikke aji’ralmaytug’i’n predmetti an’latadi’: qa’lem, da’pter, taw, u’y, student si’yaqli’. Birlik sanda qollani’wshi’ atli’qlar arnawli’ grammatikali’q jaqtan birlik san formasi’ dep qaraladi’.

Ko’plik san formasi’nda qollani’wshi’ atli’qlar yeki yamasa wonnan da arti’q predmetti (yaki ani’q yemes ko’plikti) an’latadi’: qa’lemler, da’pterler, tawlar, u’yler, studentler si’yaqli’. Atli’qlarda ko’plik san -lar//-ler formasi’ arqali’ bildiriledi.

San kategoriyasi’ birlik ha’m ko’plik san formasi’ na iye bolmag’an atli’qlar da bar.

Sanaw mu’mkin bolg’an predmetti an’latatug’in konkret, g’alabali’q atli’qlar birlik san formasi’ menen birge ko’plik san formasi’nda da qollani’ladi’: bo’lme-u’sh bo’lme-bo’lmeler, bala-bes bala-balalar h.t.b.

Demek, bunday atli’qlar jekke bir predmetti ha’m de predmetlerdi san jag’i’nan ko’pligin bildiredi: awi’llar, qalalar, u’yler, da’ryalar t.b.

Atli’qlardi’n’ ko’plik ma’ni to’mendegi usi’llar menen bildiriledi: 1) morfologiyali’q usi’l; 2) leksika-semantikali’q; 3) sintaksislik usi’l.

1. 
   Atli’qlarda ko’plik san ma’nisi -lar//-ler qosi’mtasi’ arqali’ bildiriledi. Bunday arnawli’ qosi’msha qosi’w arqali’ ko’plik ma’ninin’ an’lati’li’wi’ ko’pliktin’ morfologiyali’q usi’l arqali’ bildiriliwi dep ataladi’.
   
2. 
   Atli’qlardi’n’ ko’plik ma’ni, yeger de atli’q so’z shaqabi’ birlik formada tursa da ayri’m predmetlerdi’n’ uli’wmali’g’i’n, ja’min bildirip keledi. Mi’sali’: xali’q, alaman, ko’pshilik, du’nya h.t.b. Ko’plik ma’ninin’ bunday yetip bildiriliwi leksika-semantikali’q usi’l delinedi.
   
3. 
   Atli’qlardi’n’ ko’plik ma’nisi atli’qlardi’n’ aldi’nnan mug’dar-da’reje ra’wishler, sanaq sanlar, gu’man almasi’qlari’n keltiriw, so’zlerdi ta’kirarlaw arqali’ da payda boladi’. Bul usi’l menen ko’plik ma’ninin’ bildiriliwi sintaksislik usi’l delinedi. Mi’sali’: ko’p bala, u’sh kitap, bir neshe qi’z, ha’r qi’yli’ kitap, da’ste-da’ste gu’l ha’m t.b