Jobasi: Kirisiw

Atli’q so’z shaqabi’: Leksika-semantikali’q belgisi boyi’nsha, predmetlik ma’ni an’lati’wshi’so’zler atliq dep ataladi’. Predmetlik ma’ni ken’ tu’sinik. Wol logikali’q tu’sinik yemes, wol grammatikali’q tu’sinikboli’p yesaplanadi’. Bunan konkret predmetlerdin’ (da’pter, terek, ko’she) tiri maqluqlardi’n’, adamlardi’n’ (student, qus, haywan), wo’simliklerdin’ (jantaq, boyan, gu’l); zatlardi’n’ (ko’mir, gaz), geografiyali’q wori’nlardi’n’ (Qon’i’rat, No’kis) ha’r qiyli qa’siyet ha’m sapani’n’ (yerlik, jaqsi’li’q), ta’biyat qubli’slari’ni’n’ (dawi’l, jawi’n, qar) ha’m t.b atamalar kiredi.

Predmet ma’nisindegi so’zler birlik ha’m ko’plik sanda qollani’ladi’, wolar tarti’mlani’w ha’m sepleniw uqi’pli’g’i’na iye. Atli’qti’n’ san, seplik, tarti’m kategoriyalari’ woni’n’ basqa so’z shaqaplari’nan aji’rati’p turatug’i’n tiykarg’i’ belgisi boli’p yesaplanadi’.

Atli’qlar so’z jasawda da wo’zine ta’n wo’zgesheliklerge iye. Qaraqalpaq tilinde shi’/shi, shi’li’q/shilik affiksleri arqali’ tek atliqlar jasaladi’.

Atli’qlardi’n’ sintaksislik xi’zmetleri de ha’r qi’yli’, biraq woni’n’ ga’ptegi tiykarg’i’ funksiyasi’-baslawi’sh.

Mi’sali’: Sabi’rli’li’q-jaqsi’li’ti’n’ ni’shani’.

Ashi’w-dushpan aqmaqli’qti’n’ pi’shag’i’. (T.J)

Atli’qlar ko’pshilik jag’dayda toli’qlawi’sh xi’zmetin de atqaradi’. Mi’sali’: U’shinlenshi ku’n tolg’anda, Alpami’stay balani’ tarta berdi wo’zine.

Atli’qlar kelbetlik, sanli’q, almasi’q ha’m kelbetlik feyillerden bolg’an ani’qlawi’shlar menen ani’qlanip qollani’ladi’. Mi’sali’: Ken’ peyilli azamatlari’n’, qonaqqa jan beriwge tayar. Ha’r qaysi’si’ni’n’ ji’lawi’nda wonlag’an gedey ju’r. t.b

Atli’qlar ma’nilik jaqtan to’mendegidey tu’rlerge bo’linedi:

1. 
   g’alabali’q ha’m menshiklik atli’qlar;
   
2. 
   konkret ha’m abstrakt atli’qlar;
   
3. 
   dara, ja’mlewshi ha’m zatli’q atli’qlar;
   
4. 
   betlik ha’m betlik yemes atli’qlar;
   
5. 
   ani’q ha’m ani’q yemes atli’qlar;