Jobası: Kirisiw I. Bap. M. Nızanovtıń “Jat jurttaģı jeti kún” povestinde fantastikalıq syujet

Maqseti hám waziypası: Muratbay Nizanovtıń bul povestinde kórkemlik izleniwshilikti, waqıyalardıń bayanlanıw usılın, povesttiń ideyasin ashıp beriw,obraz jaratıwdaģı ózinsheliklerin anıqlaw baslı wáziypamız esaplanadı.
Izertleniw obekti: Muratbay Nizanovtıń “Tańlamalı shıģarmaları” IV tom toplamı izertleniw obekti esaplanadı.
Kurs jumısınıń qurılısı: Kursjumısı kirisiw, tiykarģı bólim, juwmaqlaw, paydalanılģan ádebiyatlar diziminen ibarat.


I.Bap. M.Nızanovtıń “Jat jurttaģı jeti kún” povestinde fantastikalıq syujet
1.1. “Jat jurttaģı jeti kún” povestinde M.Nızanovtıń syujet qurıw sheberligi
Hár qanday shıģarmada syujet baslı orındi iyeleydi. Syujet kórkem shıģarmanıń mazmunın ashıp mazmundı formaģa kóshiriwdiń negizgi jolı yamasa tasiri. Kórkem shıģarmanı tańlaģanda ishki bólektiń eń tiykarģı bolģan syujetti anıq túsinbey turıp ulıwma ádebiy shıģarmanıń tolıq túsiniw qıyın. Birewler syujetti waqıyaģa birewler qubılısqa al birewler fabulaģa sanaydı. Bálki, syujetti shıģarmanıń mazmun jıyıntıģı dep atawda sonnan payda bolsa kerek. Biraq syujet bul boljawlardıń birewi menen de kelise almaydı. Sebebi syujetti bir sóz benen aytıwdıń ózi de qıyın. Óytkeni ol bir waqıyanıń ishinde toqsan túrli muqamģa dónedi. Eger bir awız sóz benen ataģanda syujet quramalı túsinik.Syujette bas qaharmannıń háreketleri sóz etiledi. Alımlar arxitektonika menen fabulanı syujettiń eń basli sebebi, tiykarı sıpatında qaraydı . Olardıń pikiri boyınsha arxitektonika jerge egilgen tuqım fibula. Onıń kógerip shıqqan waqtı syujet bolsa onıń gúllewi hám túyneklewi arxitektonika Shıģarmadaģı waqıyalardıń fundamenti atqarıwının múmkin ol fibula. Aristoteldiń pikiri boyınsha bolģan háreketlerdi retlestiriw bolsa, Gegel shıģarmanıń tiykarı hám janı deydi. Syujet kórkem shıģarmada ģana boladı. Bul haqqında M. Gorkiy syujet bul adamnıń óz-ara qarım qatnası baylanısı hám qarama-qarsılıqları birin-biri jaqsı kóriw hám jaman kóriw jolların ashıp kórsetiw ushın tip penen xarakterdiń dóreliw tariyxı degen pikirdi aytqan. Solay eken bul waqıyalardıń báride turmısta bolıp ótken yamasa bolıwı múmkin bolģan syujetlik obrazlar tiykarında beriledi. Syujet qarama-qarsı keyiptegi, kózqarastaģı personajlardıń is-h'áreketleri arqalı rawajlanadı, yaģnıy konflikt arqalı rawajlanadı.Syujettegi usı konflikttiń baslanıwıwaqıyanıń baslanıwı dep ataladı.Bunnan soń waqıyanıń h'ár tárepleme rawajlanıwı, waqıyanıń rawajlanıwı dep ataladı.Waqıya rawajlanıp shegine jetedi. Bunı syujettiń (waqıyanıń shıńı yamasakulminaciya dep ataydı).
Waqıya rawajlanıw shıńına jetken soń, personajlardıń qarama-qarsılıģı(konflikt) hár qıylı formalarda sheshiledi. Bunnan soń syujetti rawajlandırıwģa, dawam etiwge zárúrlik bolmay qaladı.
Bunı syujettiń sheshimi yamasa final dep júritedi.Bul klassikalıq syujettiń sheshimi.Syujetiliminde syujetten tısqarı elementler usaģan túsinik bar.Olarbaslı waqıyalarģa tikkeley baylanıspawı múmkin. Biraq syujettiń rawajlanıwına, obrazlar jaratıwģa belgili dárejede tásir jasawı múmkin. Bunday syujetlerdi qaptal syujetler yamasa járdemshi syujetler dep atawģa boladı².Aytayıq, epikalıq shıģarmanıń basında gezlesetuģın prolog, kirisiw bólimleri, ortasında ushırasatuģın qıstırma syujetler, epizodlar, lirikalıq sheginisler, shıģarmalardıń ayaģında ushırasatuģın epilog, sońģı sóz h.t.b.tiykarģı syujetke járdemshi bolıp xizmet etedi. Avtor óz qaharmanın quwantiw zárúr bolģan gezde quwantadı , jılatıw zárú r bolģan gezde jılatadı . Solay etip qıyan -keski waqıyalar arasınan alıp shıģadı, bunı shıģarmanıń syujeti dep ataymız. Syujettiń kórkem shıģarmada atqaratuģın xizmeti júdá úlken hár qanday kórkem shıģarmada bir neshshe waqıyalar boladı. Konfliktler júzege keledi.Aqırında óz sheshimin tabadı. Solay bolsada syujetti fabuladan bólip qarawshılarda, qosıp qarawshılarda bar . Onıń eń baslı sebebi, syujetti háreket, fabulanı waqıya dep qarawınan bolsa kerek. Háreketsiz waqıyanıń ózi bolıwı múmkin emes. Sonıń ushında kópshilik ádebyatshılar fabulanı syujetten bólip qaramaydı.Sol sebepli Tomafeev hám Shepilova syujet degenimiz kórkem shıģarma mazmunına aylanģan waqıyalardıń óz ara baylanısı hám órbip ósiwi degen pikirdi aytqan . Kórkem shıģarmadaģı waqıyalar bir -biri menen tıģız baylanısta hám izbe-izlikte bolsa tásirli shıģadı. Syujettiń rawajlanıwı hár bir qaharmannıń ishki xarakterin ashıp beredi.Sebebi bul bólek qaharmanlardıń dodalawın ashıp kórsetpekshi bolģanda olar jaqsı hám jaman quwanıshlı hám muńlı hádiyselerge óz munásebetlerin bildire baslaydı. Syujettiń baslanıwı onıń kirispesi sıpatı. Bunda ádebiy qaharmanlardıń óz-ara qarım qatnasqa kóshpesten burınģı hal jaģdayın tirishilik dunyası waqıyalardıń rawajlanıw haqqındaģı maģlumatlardıń súwretleniwi .
M.Nızanovtıń “Jeti jurtqa sayaxat” povestinde turmısta ushırasatuģın kúlkili epizotlardı tańlap alģan. Bular ómir shınlıģındaģı tábiyiy qarama-qarsılıqlar. Bul povestte jazıwshı fantastikalıq syujetten paydalanıp , XX ásirdegi qaraqalpaq xalqınıń haqıyqatlıģında ushırasatuģın jaramsız qubılıslar , kúlkili isler ulıwmalastırılģan tipik jaģdaylardı fantastikalıq ortalıqqa salıp súwretleydi. Jazıwshınıń bul dóreypesinde yumor, erroniya, grotesk, goperbola, sarkazm sheberlik penen qollanılģan. Satira- fantastikalıq shıģarmalarında jazıwshınıń paraxatshılıq, ekologiyanı saqlaw, xalıqtıń turmısın ekonomikalıq jaqtan joqarı kóteriw ideyası ayqın seziledi. Basqa planetalıq fantastikalıq obrazlar menen jer adamlardıń turmısın salıstııw usılı arqalı satiriktiń tiykarģı ideyası ashıp beriledi. Onıń shıģarmalarında dóregen kópshilik obrazlar iponiyalıq xarakterge iye, geyde kúshli sarkazm da ushırasadı.³ Shıģarmanıń baslı qaharmanı Beknazar obrazı arqalı eski dúzimniń halatın kórsetip beriwge urınģan shayır óz maqsetine jete alģan dep esaplaymız. Shıģarmada totalitar dúzimdegi waqıyalardıń anıq bolıp , jámiyette ushırasıp atırģan haqıyqatlıqlar bolıp kóriniwiniń baslı sebebi, avtor bul shıģarmanı 1989- jılı jazģanlıģında . Óytkeni bul dáwirde elde ele paraxorlıq, qosıp jazıwshılıq, ámelparazlıq, joqarıģa baģınıw sıyaqlı háreketler ele háwij alģan dawirler edi. Avtor bul povesttiń syujetin sheberlik penen fantastikalıq waqıyalar bolıwına qaramastan isenerli hám jámiyet turmısınan alıp súwretlengenliginligi jazıwshınıń tabısı bolıp esaplanadı. Shıģarmada tús kóriw motibi de ushırasadı. Bunda Beknazar óz elin ózge planetada júrgen waqıtta kóredi. Hátteki dárhal qay jerlerde bolģanlıģın jurnalistlerge de aytıp úlgeredi. Dáslebinde jurnalistler isenbegen bolsa da aqırında olar isenedi. Ol jerdegi waqıyalardı , rawajlanıwlardı Beknazardan esitkennen soń, burmalap jazıwģa háreket etedi, yaģnıy mashinalarınıń dawısı joqlıģınan tez-tezden avariyalar bolıp turadı, sonshelli dárejede artta qalģanlıqtan hátte shıpakerleri de joq, jıynalıslarda mikrofonnıń ne ekenligin de bilmeydi, radiotexnikası rawajlanbaģan, ishimlik suwlarında jeti –segiz elementleri bar dep “Isen-isenbe óziń bil” degen rubrika menen bermekshi boladı. Bul bolsa sol dáwir jurnalistleriniń qáte maģlıwmattı jetkerip beriwdegi háreketiniń ayqın kórinisi. Bul shıģarmada ekologiya mashqalaları, aldawshılıq háreketleri, paraxorlıq, qosıp jazıw qusaģan jaramsız háreketler haqqında boladı.
Jazıwshı bul shıģarması arqalı turmısımızda bolıp atırģan mine usınday jaramsız illetlerdi joq etiw, saplastırıwdı usınıs etip otırģanday. Bul jámiyettegi háreketlerdi áshkaralawda ózge planetadan paydalanıp salıstırıw arqalı súwretlep bergen. Bul shıģarma jámiyetti kórsetip bere alģan, ekologiyanıń ayanıshlı táģdirin súwretlegen shıģarma esaplanadı.