Jobası: Kirisiw I. Bap. M. Nızanovtıń “Jat jurttaģı jeti kún” povestinde fantastikalıq syujet

II.Bap. M.Nızanovtıń “Jat jurttaģı jeti kún” povestinde obrazlar sisteması
2.1. “Jat jurttaģı jeti kún” povestinde qaharman obrazı
Kórkem obraz-kórkem ónerdiń hám ádebiyattıń baslı shárti. Kórkem ádebiyat sırtqı dúnyanı qalay bolsa solay fotografiyalıq usılda kórsetpeydi.Al, onı qayta islep, kórkemlep sáwlelendiredi.Egerde kórkem shıģarma turmıslıq materiallardı, adamlardı, waqiyalardı qurģaq bayanlasa, onda ol ápiwayı bayanlaw yáki málimleme dárejesinde qalıp qoyadı. Kórkem shıģarma bolıw ushın birinshi gezekte sol waqıyalar , adamlar oy-pikirler kórkemlep yaģnıy kórkem obraz bolıp beriliwi shárt. I.Yusupov kórkem obraz jaratiwdıń shártlerin tómendegishe aytadı: ”Jurnalist dáwir ruwxın qálbine sińdiriw menen anıq is-háreket , faktler ańlıydı hám solar arqalı is-háreket suwretlemesin beredi. Jaziwshınıń oylaw obraz jaratıw usılı basqasha: ol dúrkin ruwxın sana-sezimine sińdirip alıp sol zaman adamınıń minez-qulıq, oy –pikiri, maqseti, umtılısi, psixologiyası, onı qorshaģan jámiyet hám tábiyat qubılısların úyrenip óz júrek seziminen ótkizedi.”
Kórkem obraz adebiyatta bir neshshe túrlerge boliniwi múmkin. Máselen,estetikalıq qásiyetlerdiń sawleleniwine qaray obrazlar tragediyalıq , qaharmanlıq , komediyalıq, satiralıq yamasa yumorlıq bolıp shártli túrde bóliniwi múmkin. Bul jaģdayda kórkem obrazdıń estetikalıq qásiyetleri kózde tutıladı.
Kórkem obraz unamlı hám unamsız bolıp bolinedi. Unamlı obrazlar ózinde jámiyetlik normaģa say beriledi, jaqsı qásiyetlerdi jámleydi. Onıń is-háreketleri xalıq tilegine say iske asadı. Unamsız obraz ózinde jámiyetlik normalarģa sıyıspaytuģın qásiyetlerdi jámleydi.⁷
Povest-kólemi jaģınanortasha bolģan epikalıq shıģarmanıń bir túri. Ol romannan kishi, gúrrińnen úlken, povestte romandaģı sıyaqlı jámiyetlik turmıs waqıyaları keń hám shım-shıtırıq waqıyalar arqalı kólemli epikalıq baģıtta alınbaģan menen óziniń kótergen máselesi jaģınan, qaharmanlar xarakterin súwretlewi menen de onnan áhmiyet tómen emes. Romanda bir neshe tariyxıy dáwirdiń mazmunı bir neshe waqıyalar hám kóp sanlı qaharmanlar obrazı arqalı ashılsa, al povestte solardıń bir bólegi tereńirek sáwleleniwi múmkin. Sonıń ushın da másele onıń kóleminde yamasa qaysı janrlıq túrge kirgiziliwinde emes, kórkem shıģarmanıń sol janrlıq formanı qalay atqara biliwinde, jazıwshı sheberliginde bolıwıkerek. V.G.Belinskiy roman menen povestti usı baģdardan bir-birewiniń arasında
diywal qoyıp birotala ajıratıp taslamaģan, olardı oģırı uqsas hám baylanıslı dep qaraģan.
Usınday sebeplerge baylanıslı da bazıbir shıģarmalardı geyde povest, geyde roman dep esaplaydı.
M.Nızanovtıń “Jat jurttaģı jeti kún” povestinde baslı qaharman Beknazar bolıp tabıladı. Ol totalitar jámiyettiń bir puxarası sıpatında kórsetiledi.
Povest qaharmanı Beknazar hám basqalar ózge planetalıq qızıl ala shardı kórgende olardı director yáki bir basshı kórmese , aytpaq túwe súwretke túsirip alsa da , húkimet basqalar isenbesligin moyınlaydı. Sonlıqtan da olar : “Pay, director qasımızda bolıp , kórgende jaqsı bolar edi” dep bas shayqaydı. Olardıń oyları durıs bolıp shıģadı. Haqıyqatında da usı waqıya boyınsha gazeta betinde shıqqan maqalada: “Toydaģı hádiyseden de jergilikli húkimet basshılarınıń hesh qaysısı xabarsız”⁸, shınında da ápiwayı adamnıń basqa planetalıq shardıń súwretin kórsetkenine qaraģanında húkimet yáki xalıqqa direktordıń kórmey-aq “kórdim” degen bir awız sóziniń isenimli ekenligi ashhı da bolsa haqıyqatlıq emespe edi?! Usınday psixologiya ábden miyine sińgen Beknazar úsh kózliler ózleriniń sharına mingizip alģanda da olar meni kabap etip jeytuģın shıģar degen qıyalda boladı. Sonlıqtan óliwdi oylaydı. Lekin jáne ol :” Men jasawım kerek… qala berdi , usı jasqa deyin ya deputat bolmadım, ya hámel gúrsisine otırıp kórmedim Orden medaldan da naw joq…”⁹ . Rasında da biziń ayırım adamlarımızdıń usınday ármanda jasap atırģanı biykar emes. Onıń miyine para almaytuģın adam bolmaydı degen túsinik ábden ornap qalģanlıģı sonshelli , basqa planetalıqtıń shar tárizli úy ishine kirgende , birinshi úydiń ishinde ne bar , ne joqlıģına dıqqat awdaradı: Bólmede qımbat bahalı mebeller, ulıwma kóz qızģanday hesh nárse joqlıģına hayran qaladı.
“Adam adamģa dos ” degeni menen de is júzinde adamlardıń bir- birine isenbewshilik, qıyt etse aldaytuģının kórip ósken Beknazar ózge planetalılar uslap alıp kiyatırģanda “jolda meni kábap etip jeytuģın shıģar, yáki jer adamlarınıń ishki dúzilisin úyreniw maqsetinde tájriybe ushın alıp kiyatırģan bolıwı itimal” t.b pasıq qıyallardıń shırmawıģında kelgen bolsa , ózi ózge planetalıq doktorģa “angenam bar, bawırım, bótekem , ókpem, júregim, talaģım…” awıradı degen soń ol emlew ushın karitaģa jatqarıp , ústin aynalı kabina menen jawıp , tútiksheden qanjılım shıpalı suw jibergende de: “Bul meni mantıqtırıp óltirmekshi boldı-aw . Awqat penen záhárlemekshi bolģanda men jemey durıs islegen ekenmen” dep jáne sol “qaraq kókirekligine” bara beredi. Ministr jer haqqında bilgisi kelip, anaw –mınawdı sorasa gá gúmanlanadı hám bular oqıwshıda onıń ústinen kúlki oyatadı.
Ishimiz qaltırasa da júnimizdi úrpeytip, eldiń abıroyı dep , iynedey tabıstı túyedey, tawday etip kórsetiw , al, tawday nuqsandı da hesh aytpaw burıńģı dáwirde awqam , ulıwma socialistlik eller ushın ádet bolıp ketken hám barlıq xalıq usınday puxta tárbiya alģan edi. Sol dáwirdiń “sadıq perzenti” Beknazar da usı ideyaģa bekkem ekenligin dálilleydi: ol ózge planetanıń xabarshısınıń: “Biziń planetamız tuwralı burın biler me edińiz?” degen sorawına “bilmeymen” dewge arsınıp, ótirikten “álbette” deydi, al “Jerdegi kún kóris qalay, rawajlanıw ortasha ma, yamasa tez be?” degenine : “Bizde ortasha degen gáp joq, házir tezleniw degen pát penen jasap atırmız”, dep juwaplar qaytaradı. Mámleketlik ministr menen ushırasıwında da usı ideyaģa sadıqlıqta qaladı. Ol naģız ótirik sóylewdi ar sanamaytuģın adam tipi bolıp esaplanadı. Mısalı; Aral teńizin ózlerimiz bile tura tájriybe ushın qurttıq deydi hám Om tárepinen aytılģan jerde jiberilip atırģan kemshiliklerdi de juwıp- shayıp jiberedi: “…Quyashtan shıqqan ótkir nurlar biziń jerimizge tik túsedi. Bul Jerdegi tirshilik ushın oģada qáwipli. Sonlıqtan biz úzliksiz túrde qoyıw tútin shıģarıp turatuģın zavod, favrikalardı , mashina hám traktorlardı oylap taptıq…Al shınında biz bir-birimizden hesh qanday gúdiksiz jasaymız. Jańaģı tóbelesip júrgenler , olar- sportshılar. Jortaģa urıs- urıs oynap dene shınıqtıradı. Súyir qanatlı temir quslarģa minip júretuģınımız da ras… Jerge qaray jarılatuģın bir nárselerdi ılaqtıratuģınınıń sebebi , ayırım taw-taslardı sóytip buzıp tegislemesek bolmaydı. Sebebi xalıq bizde tınbay ósip atır. Sonıń ushın olarģa kóp etip turaq jaylar salıp beriwimiz kerek. Al jay salıw ushın ornın jańaģınday etip tegisleymiz ” t.b. Al tankini ózge planetalılarģa Beknazar shımshıq awlaw ushın oylap tabılģan nárse dep , aral teńizi ústinde ólip , qalqıp júrgen balıqlardı , biziń planetanıń balıqları usılay suw ústine shıģıp , qarnın táńkiytip uyqlaydı dep túsindirse , “Qum sıyaqlı aq zattıń ústinde hámme talasıp atır eken. Olardıń ortasında qalıp qoyıp zorģa shıqtım. Bul ne edi?” degen sorawına –“Siz qumshekerdiń gezeginiń ústinen shıqqansız ģoy. Ol – oyınnıń bir túri, Bizde hámme jumıstı texnika atqaratuģıb bolģannan keyin , adamlarģa jumıs qalmadı. Al jumıs islemeseń , den-sawlıģıńnıń mazası bolmaydı. Sonlıqtan usınday “Qumsheker talasıw” degen oyındı oylap taptıq.. Adamlar endi bir – biri menen iyterisip, túyisip, , biri- biriniń eńsesinen basıp oynap , denelerin shınıqtıradı” dep juwap qaytaradı. Hátteki mámleketlik ministrdiń de basın óziniń jalģan , boyama gápleri menen aylandıradı. Ulıwma biziń qaharmanımız Jerdiń “ namısın tókpew ushın” adamdı aldaw degendi bilmeytuģın biytanıs planetelardı usılayınsha laqıldatıp ketedi. Aldap atırıp hesh bir shimirkenbeydi de. Bul tipik obraz sol dáwir kelbetin bizge ayqın kórsetip bere alģan desek alaspaymız.