|
1.2. Ilimiy fantastikada yumor-satira
Fantastikalıq shıģarma jámiyettegi illetlerdi ashıq- aydın súwretlewdiń eń bir tıyımlı jolı bolıp tabıladı. Belgili fantasist jazıwshı Rey Bredberi: “ Eń jaqsı ilimiy fantastikalıq shıģarmanı biziń jámiyetimizdegi kemshliklerge kim júdá ashınsa hám sonı tez jáne ashıq-aydın aytqısı kelse sol dórete aladı” degen edi. Shınında da ádebiyattıń basqa janrlarına qaraģanda ilimiy fantastikada jazıwshı jámiyet haqqında janrlarına qaraģanda ilimiy fantastikada jazıwshı jámiyet haqqında erkin piker júrite aladı, óziniń dártlerin erkin jayıp salıw múmkinshiligine iye. “Hesh bir dóretiwshlik tarawınıń túrli fantastika sıyaqlı jazıwshıģa sonday erkin háreket etiw múmkinshiligin bere almaydı.
Fantastika klassikleriniń biri Artur Klarikke: “Ne ushın ilimiy fantastikalıq shıģarma jazasız?” degende ol bılayınsha juwap bergen eken: “Sebebi bul – búgingi kúnniń haqıyqatlıģın ashıq aytıw múmkinshiligin beretuģın ádebiyattń birden-bir janrı”. Bularģa mazmunlas pikirlerdi D.A.Bilenkin, K.E.Ciolkovskiy hám basqa da fantast-jazıwshılar aytadı.
Fantastika- ( grekshe phantastike- qıyal etiw) insane hám ómirdi qıyallawda sáwlelendiriwshi kórkem óner hám kórkem ádebiyattıń tarawı. Fantastika realism jónelisindegi ádebiyattan parıq qılģan halda , sáwlelendiriw obekti sıpatında ámeldegi kúndelikli waqıya-hádiyselerdi emes, al bálkim turmıs haqqındaģı ulıwmalıq qıyallawdan payda bolatuģın waqıya- hádiyselerdi tańlaydı. Sonlıqtan bul túrdegi shıģarmalarda ómir túsinigi túpten ózgergen , bórttirilgen, insandı tań qaldıratuģın dárejede boladı. Fantastikanıń maqset hám wáziypaları tek ģana insane arzuwın, keleshek haqqındaģı oylawın ulıwmalastırıw emes, bálkim, ekologik teńsalmaqlılıqtıń buzılıwı, qurallanıw hám pán- texnika jetiskenligi nátiyjesinde payda bolıwı múmkin bolģan qáwipli jaģdaylardan insaniyattı xabardat etiw, sonıń menen birge sóz óneriniń basqa tarawları sıyaqlı insanlarģa estetik zawıq baģıshlaydı.
Óz tiykarın xalıq awızeki dóretiwshiliginen alģan fantastik jónelis jáhán ádebiyatında júdá úlken orınģa iye. Jańa dáwir shet el fantastikasınıń tiykarın salıwshıları sıpatında yaponiya lıq Kabo Abe , Amerikalıq Ayzek Azimov, Rey Bredberi, polshalıq Stanislav Lem, Rossiyalıq A.Kazancev, A. Belyayevlardı kórsetiw múmkin.4
Fantastik shıģarmalardı tańlanģan kórkem material hám onı súwretlew usılları hám dereklerine kóre shártli ráwishte siyasıy fantastic, mistik fantastic hám ilimiy fantastic sıyaqlı túrlerge bólinedi. Zamanagóy qaraqalpaq ádebiyatında ilimiy fantastic shıģarmalarģa itibar kúsheyip baratırģanlıģı gúzetilmekte. Fantastikalıq dóretpelerdiń bayıwında ádebiyat maydanında kópshilik jazıwshılar miynet etti.
Biz joqarıdaģá fantast-jazıwshılardıń pikirlerin qollay otırıp, rus fantastika izertlewshisi A.F.Britikovtıń “Fantastikalıq satira, tilekke qarsı, barlıq waqıtta zárúrli nátiyje bere almaydı, tilekke qarsı, barlıq waqıtta zárúrli nátije bere almaydı, sebebi fantastika axmaqshılıq penen oylap tabılģan waqıya, qubılıslarģa, yáki bir qansha hámmege belgili nárselerge qurılģan degen pikirine qosıla almaytuģınımızdı bildiremiz. Óytkeni ilimiy fantastika- jazıwshıģa biziń túsinigimizshe, jámiyette orın alģan illetlerdi , kóleńkeli táreplerdi satira yumor, irroniya, sarkazm, allegoriya, simvol, fantastikalıq metafora, antiteza, olicetboreniya hám basqa da kórkem súwretlew usılların erkin qollanıw arqalı qayta ótkir áshkaralaw múmkinshiligin beretuģın birden- bir janr. Bul pikirimizdiń durıslılıģına qaraqalpaq ilimiy fantastikasınıń , satiralıq pamphlet shıģarmaların tallaw arqalı da kóz jetkiziw múmkin.5
M.Nızanovtıń “Jat jurttaģı jeti kún” qıyalıy yumorlıq povestinde biziń jámiyetimizdegi bılģasıqlar ótkir kúlkige alınadı. Shıģarmada grotesk, sarkazm, irroniya, ezop tili sıyaqlı kórkemlew qurallarınan utımlı paydalanılģanı kózge taslanadı. Bul bolsa dóretpeniń tásirsheńligin kúsheytiwge sebepshi bolģan. Mısalı, shıģarma qaharmanı Beknazar ózge planetaģa kelgende tap-taza sap hawadan dem alıwģa úyrenise almay qıslıģadı. Sonlıqtan onı esine keltiriw ushın Em hár qıylı rezinalardı kúydirip , sasıtıp ayrıqsha jaģdayģa ģana qollanıltuģın jaman iyisli gazlar menen dem aldıraıp ģana onı aman alıp qaladı. Usı bir ashshı bolsa da kúlkili epizodtıń , ózi tábiyatqa , atmosferaģa itibarsızlıq penen qatnas jasaģan bizlerdi qan shıģarmay buwızlap otırģan joq pa? Shıģarmada sonıń menen birge usı jámiyetimiz bılģasıq bolģanı sebepli onıń jemisi bol6an adamlardıń psixologiyasında hár qıylı adamgershilikke jatpaytuģın qılıq , qásiyetlerdiń (joqarıģa jaltaqlaw, ótirik sóylew, birewdi aldaw, jawızlıq t.b. ) bekkem ornap qalģanlıģı óz sáwleleniwin tapqan.
Tubalawshılıq dáwirinde bizde joqarı lawazımda islewshiler aldında jalbıraqlaw , jaģımpazlanıwdıń kúsheygeni sonshelli, onıń hesh ersiligi joq, ádettegi jaģdayģa aylanıp ketti. Sonday dástúr janına , qanına ábden sińgen Beknazarģa Em “Mámleket ministry siz benen ushraspaqshı. Onıń ózi házir keledi”, -dese qádimgi úyrenip qalģan kishipeyilligine barıp: “- Biz ózimiz-aq barayıqta …Ol úlken adam bolsa… ” deydi gibirtiklenip. Qullası buzılģan jámiyetimizdiń jemisi bolģan Beknazar doslÍq h.t.b. qatnasıqlar dúziwdi niyetlep otırıģan ózge planetalıqlarda jaqsı tásir qaldıra almaydı . Nátiyjede túńilgen oylar “Usınday bolatuģın bolsa sadaģası ketsin jerliklerdiń” dep onı jerge ákelip taslaydı.6
Do'stlaringiz bilan baham: |
