Jobası: Kirisiw I. Bap. M. Nızanovtıń “Jat jurttaģı jeti kún” povestinde fantastikalıq syujet

2.2. Qaharman psixologiyası hám konflikttiń payda bolıwı
Hár bir jazıwshı óz shıģarmasınıń qaharmanlarınıń ishki sezimlerin, pikirlerin rejelestirip shıģarmada kórkemlilikti asırıw ushın kóplegen shiyelenisiwlerdi keltirip shıģarıp otıradı. Házirgi kitapqumarlar turmıstaģı real waqıyalarģa tolı shıģarmalardı oqıģandı qáleydi. Ásirese insannıń ishki keshirmeleri sheber berilgen shıģarmalarda kórkemlilik kúshli seziledi. S.Saliyevte mine usınday qaharmanlardıń ishki debdiwlerin suwretlewge sheber. Bul ásirese jazıwshıniń “Jat jurttaģı jeti kún” povestinde óz sáwleleniwin tapqan.
Hár bir jazıwshı óz shıģarmasında shiyelenisken quramalı waqıyalardı sáwlelendiriwge háreket etedi. Al bul bolsa kórkem shıģarmanıń qunlılıģın asıradı. Bunday soqlıģısıwlardı belgili jazıwshı T.Qayıpbergenov te sheber paydalana alģan.
Konflikt (lat. contlictue — , toqnasıw) — 1) qarsı tárepler, pikirler, kushler toqnasiwı; 2) adebiyat hám mádeniyatta —kórkem shıģarma mazmuninda jatqan qarama- qarsılıq , personajlardıń óz-ara soqlıģısıwı. Bul termin kóbinese epikalıq shıģarmalarģa qarata aytıladı. Lirik shıģarmalarda bul kolleziya, pikir aģımı sıpatında belgili boladı. Konflikttiń 3 túrli kórinisi bar: shıģarma qaharmanlarınıń bir- biri menen soqlıģısıwı, gúresi: shárt-sharayat , jaģday menen toqnasıw: óz-ózi menen ishki gúres. Kórkem shıģarmada konflikt háreket- hádiyselerdi rawajlandırıwshı, shiyelenistiriwshi qásiyetke iye. Konfliktte jazıwshınıń dúnya qarası, dúnyawiy túsinikler, realliqqa umtılıw sıyaqlı kóz qaraslar óz sáwleleniwin tabadı. Dramaturgiyada sırtqı konfliktke keń orın beriledi. Bunda qaharmanlar bir- biri menen gúreste boladı. Ishki konfliktte bolsa qaharmanlardıń óz minnetlemesin orınlawdı seziniw menen ázzi ruwxıy tárepi, ishki debdiwleri , halatı ortasında qarama-qarsılıq kórinisinde ayqın bilinedi.

“Jat jurttaģı jeti kún” povestinde adamnıń sezimlerinde haqıyqat erkin muhabbattıń payda bolıwı isenimli túrde kóbinshe sırtqı waqıyalar emes, al qaharmanlardıń oy hám sezimlerindegi konfliktlerdiń dialektikalıq qarama-qarsılıqları arqalı sheberlik penen suwretlengen. Povesttegi usınday konflikt ózge planetalılar menen Beknazardıń ortalarında boladı. Psixologiyasınıń barlıq belgilerin oy-sezimlerine tolıq sińirgen Beknazar hám Em qarama- qarsılıqlardan ibarat.

Povestte konfliktler ayırım shıģarmalardaģıday sirtqı waqıyalardıń qarsılıqlarında emes, al xarakterdiń rawajlanıwına ishki impuls beretuģın oy-pikirlerdiń -sezimlerdiń óz-ara tartısı tiykarında ashılıp baradı hám sol arqalı shıģarma psixologizmi , uliwma ideyanıń ótkirligi kelip shıģadı.
“Jat jurttaģı jeti kún” de konfliktlerdiń ishki impulslerden kelip shıģıwı povestte jazıwshınıń qaharman xarakterin ashıwdaģı psixologizminiń kúshliliginen derek beredi. Alıp qarań is júzinde adamlardıń bir- birine isenbewshilik, qıyt etse aldaytuģının kórip ósken Beknazar ózge planetalılar uslap alıp kiyatırģanda “jolda meni kábap etip jeytuģın shıģar, yáki jer adamlarınıń ishki dúzilisin úyreniw maqsetinde tájriybe ushın alıp kiyatırģan bolıwı itimal” t.b pasıq qıyallardıń shırmawıģında kelgen bolsa , ózi ózge planetalıq doktorģa “angenam bar, bawırım, bótekem , ókpem, júregim, talaģım…” awıradı degen soń ol emlew ushın karitaģa jatqarıp , ústin aynalı kabina menen jawıp , tútiksheden qanjılım shıpalı suw jibergende de: “Bul meni mantıqtırıp óltirmekshi boldı-aw . Awqat penen záhárlemekshi bolģanda men jemey durıs islegen ekenmen” dep jáne sol “qaraq kókirekligine” bara beredi.
Shıģarma konfliktlerin usılayınsha qaharmannıń oy pikirleri menen tereń baylanıstırıp, onı xarakterdi psixologiyalıq planda ashıwģa baģdarlawdı avtor sheber úyrengen. Jazıwshıģa rus hám basqa xalıqlardıń ádebiyatındaģı psixologiyalıq analizlew usıllarıda kelip jetken. Sebebi bizden burın rus hám Evropa xalıqları ádebiyatınıń tradiciyaların úyreniwinde de tiykarģı basqısh boldı. Sebebi, úlken sóz sheberleri sol joqarı rawajlanģan xalıqlardıń mádeniy tradiciyaların olardıń kórkemlik tájireybelerin biziń Orta Aziya xalıqlarınıń kórkem tınımına maslastırıp, sheber sintezlegen eken. Syujet qarama-qarsı keyiptegi, kózqarastaģı personajlardıń is-h'áreketleri arqalı rawajlanadı, yaģnıy konflikt arqalı rawajlanadı.Syujettegi usı konflikttiń baslanıwıwaqıyanıń baslanıwı dep ataladı.Bunnan soń waqıyanıń h'ár tárepleme rawajlanıwı, waqıyanıń rawajlanıwı dep ataladı.Waqıya rawajlanıp shegine jetedi. Bunı syujettiń (waqıyanıń shıńı yamasakulminaciya dep ataydı).
Waqıya rawajlanıw shıńına jetken soń, personajlardıń qarama-qarsılıģı(konflikt) hár qıylı formalarda sheshiledi. Bunnan soń syujetti rawajlandırıwģa, dawam etiwge zárúrlik bolmay qaladı.